Τα βιβλία που πρέπει να διαβάσετε για το Πολυτεχνείο

Η αίσθηση ενός Πολυτεχνείου πανταχού παρόντος στη συλλογική συνείδηση από το 1973 έως σήμερα απηχεί περισσότερο την αναπαραγωγή του στη δημόσια σφαίρα παρά την ιστορική επεξεργασία του. Πενήντα χρόνια μετά το γεγονός θα έλεγε κανείς πως αυτό είναι ενδεχομένως φυσιολογικό: πρόκειται για παρελθόν που δεν έχει παρέλθει, δεν μπορεί επομένως να καταστεί πλήρως αντικείμενο της Ιστορίας. Οπτικοακουστικά αφιερώματα, ειδικά ένθετα στον ημερήσιο και τον περιοδικό Τύπο, φωτογραφικά λευκώματα, ανθολογίες κειμένων αφθονούν πράγματι κατά τις δεκαετίες που μεσολάβησαν και, παρά το ότι αποτελούν μέρος του πρωτογενούς υλικού εφόσον κατά κανόνα αφορούν μαρτυρίες και ντοκουμέντα, η πυκνότητά τους εκλαμβάνεται ενίοτε ως γενεσιουργός αιτία του λεγόμενου «μύθου του Πολυτεχνείου». Με την έννοια του ισχυρού μνημονικού τόπου και της βαρυτικής έλξης του γεγονότος, ο «μύθος» υφίσταται.

Όχι όμως με τη σημασία που υπαινίσσεται την κατασκευή ή τη διόγκωσή του. Οι προκαταρκτικές αυτές σκέψεις πηγάζουν από μια μερική επισκόπηση της βιβλιογραφίας της εξέγερσης. Σε αντιστοιχία με την έντονη παρουσία της στα μέσα ενημέρωσης μετά το 1974, ιδίως κατά την πρώτη εικοσαετία της Μεταπολίτευσης, αναμένει κανείς μια ατέλειωτη ροή εκδόσεων ποικίλου περιεχομένου. Ο επίδοξος αναγνώστης δεν θα απογοητευθεί, θα αντιληφθεί όμως εξαρχής ότι έρχεται αντιμέτωπος με μια σειρά κατηγοριών άνισης παραγωγής. Δημοσιογραφικού χαρακτήρα έργα, πρακτικά από τις δίκες των πρωταιτίων της δικτατορίας, μαρτυρίες και αυτοβιογραφικά κείμενα γραμμένα ενίοτε με αρκετή χρονική απόσταση, κάποιες πρώτες επιστημονικές αποτυπώσεις συνθέτουν ένα πεδίο ευρύ, αν και όχι αχανές. Η επιλογή βιβλιογραφίας που ακολουθεί θα πρέπει να θεωρηθεί σε κάθε περίπτωση ενδεικτική, σε καμία περίπτωση εξαντλητική.

Οι πρώτες χρονικά εκδόσεις αποτελούν δημοσιογραφικές αποτυπώσεις του γεγονότος. Βιβλία όπως Εδώ Πολυτεχνείο… Εδώ Πολυτεχνείο του Φίλιππου Καββαδία (εκδ. Αντ Σάκκουλας, 1974, καταγράφεται «ολόκληρη η εκπομπή του ραδιοσταθμού του Πολυτεχνείου», το χρονικό των ημερών, περιγραφές αυτοπτών, ντοκουμέντα), Θέμις, Το σχέδιο σφαγής. Η αλήθεια για τον Νοέμβρη (εκδ. Νέοι Καιροί, 1975) του Μπάμπη Γεωργούλα, Φοιτητικό κίνημα και δικτατορία (εκδ. Επικαιρότητα, 1977) του Μηνά Παπάζογλου, Η σφαγή του Πολυτεχνείου. Η μεγάλη δίκη (2 τόμοι, εκδ. Αλκαίος, 1976, περιλαμβάνει ανταποκρίσεις από τη δίκη) του Σπύρου Καρατζαφέρη, Πολυτεχνείο ’73. Εξέγερση, κατάληψη, εισβολή (εκδ. Καστανιώτης, 1983) του Γιάννη Φάτση συνιστούν ουσιαστικά μια απόπειρα να οριστούν οι βασικές παράμετροι των όσων συνέβησαν. Η ανασύσταση του χώρου και του χρόνου επιχειρείται με χρονικά, τα οποία πλαισιώνονται από ντοκουμέντα όπως η διακήρυξη της Συντονιστικής Επιτροπής και πρώτες καταθέσεις συμμετεχόντων.

Η πληρέστερη μορφή παρόμοιων προσεγγίσεων μπορεί να θεωρηθεί το μεταγενέστερο δίτομο Πολυτεχνείο ’73. Ρεπορτάζ με την Ιστορία (εκδ. Φιλιππότης, 2004∙ α´ έκδοση ως Πολυτεχνείο. Ρεπορτάζ με την Ιστορία, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1983) του Γιώργου Γάτου: ο πρώτος τόμος περιλαμβάνει μεταξύ άλλων το χρονολόγιο των γεγονότων, 21 προσωπικά κείμενα, μία συζήτηση στρογγυλής τραπέζης τον Νοέμβριο του 1983 με τους Μίμη Ανδρουλάκη, Κώστα Λαλιώτη, Στέλιο Λογοθέτη, δημήτρη Χατζησωκράτη και Στέφανο Τζουμάκα, ντοκουμέντα σχετικά με τις ημέρες της εξέγερσης (μηνύματα του σταθμού, απόρρητη έκθεση της Ασφάλειας κ.ά.), τεκμήρια για το φοιτητικό κίνημα, φωτογραφίες, σκίτσα του γελοιογράφου Κώστα Μητρόπουλου· ο δεύτερος, συμπληρωματικές μαρτυρίες και στοιχεία για τις φοιτητικές αντιδικτατορικές οργανώσεις. Στην ίδια κατηγορία ουσιαστικά με τα προηγούμενα, παρά τη χρήση του όρου του τίτλου, θα πρέπει να συμπεριληφθεί και Η Ιστορία της Δικτατορίας (3 τόμοι, εκδ. Καπόπουλος, 1975) του Σόλωνα Γρηγοριάδη. ωστόσο η σημαντικότερη αναμφίβολα πρωτογενής πηγή της περιόδου ως προς τα στοιχεία που κομίζει είναι τα πρακτικά των δικών των πρωταιτίων του πραξικοπήματος της 21ηςΑπριλίου 1967, των υπεύθυνων για το Πολυτεχνείο και των βασανιστών της επταετίας. Οι δίκες της χούντας (εκδ. δημοκρατικοί Καιροί, 1975-1976) κυκλοφόρησαν αρχικά σε δεκαπενθήμερα φυλλάδια με επιμέλεια Περικλή Ροδάκη και σχόλια Γιάννη Βούλτεψη, για να συγκροτηθούν έπειτα σε σώμα 12 τόμων.

Καταθέσεις, μαρτυρίες, αυτοβιογραφικά κείμενα με επίκεντρο το Πολυτεχνείο και τη γενιά του έχουν εκδοθεί σε ποικίλες μορφές. Για μια πρώτη χαρτογράφηση του φοιτητικού κινήματος σε επίπεδο ατόμων μπορεί να προσφύγει κανείς στο βιογραφικό λεξικό του Δημήτρη Φύσσα Η γενιά του Πολυτεχνείου, 1973-1981 (εκδ. δελφίνι, 1993), όπου καταγράφονται 1.500 πρόσωπα. Πρώιμες αυτόνομες μαρτυρίες βρίσκονται σε βιβλία όπως τα: Αίμα για το Πολυτεχνείο (εκδ. Τιτάν, 1974) του Ανδρέα Ντούπα, Μαρτυρία από το ματωμένο φοιτητικό κίνημα 1967-1974 (πρώτη έκδοση 1974, επανέκδοση στις εκδόσεις Ιωλκός, 2021) του Λουκά Θ. Αποστολίδη, Τριήμερο στα κάγκελα. Απ’ το ημερολόγιο των σκοτεινών ημερών (εκδ. Καστανιώτης, 1987) του Φώντα Κονδύλη. Από τα πολυάριθμα έργα που ακολούθησαν σημαντικοί είναι οι συλλογικοί τόμοι σε επιμέλεια δημήτρη Παπαχρήστου Εκ των υστέρων. 19+1 (εκδ. Λιβάνης, 1993) και Το Πολυτεχνείο ζει; 30+1: Όνειρα, μύθοι, αλήθειες (επαυξημένη εκδοχή του πρώτου, εκδ. Λιβάνης, 2004), οι οποίοι κυκλοφόρησαν με αφορμή την επέτειο των είκοσι και των τριάντα χρόνων από την εξέγερση, αντίστοιχα. Η έκδοση Όνειρο ήταν… Το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα και το Πολυτεχνείο με το βλέμμα των πρωτεργατών (εκδ. Οδυσσέας, 2005) σε επιμέλεια Βαγγέλη Αγγελή και Ολύμπιου Δαφέρμου συγκεντρώνει αποσπάσματα δηλώσεων, συνεντεύξεων και άρθρων 89 φοιτητών που στην πλειονότητά τους πρωταγωνίστησαν στο φοιτητικό κίνημα κατά την επταετία.

Ο Πέτρος Πετράτος στο βιβλίο Κεφαλονίτες και Ιθακήσιοι στην εξέγερση του Πολυτεχνείου το 1973 (ιδιωτική έκδοση, 2009) συλλέγει τεκμήρια από
εξεγερμένους συμπατριώτες του. Η εξέγερση του Πολυτεχνείου (ιδιωτική έκδοση, 1982) μεταφέρει την εμπειρία του πρύτανη του Πολυτεχνείου, Κωνσταντίνου Κονοφάγου. Εξήντα εννέα Μαρτυρίες από τη δικτατορία και την αντίσταση (εκδ. Εστία, 2017) συγκεντρώνει ο Στέλιος Κούλογλου, αφιερώνοντας ένα κεφάλαιο σε εκπροσώπους του φοιτητικού κινήματος. Λεπτομέρειες για την ανάπτυξη του τελευταίου, την κατάληψη της Νομικής και το Πολυτεχνείο παρέχει ο Νίκος Μπίστης στην πολιτική του αυτοβιογραφία Προχωρώντας και αναθεωρώντας (εκδ. Πόλις, 2010).

Τη φωτογραφική αποτύπωση των γεγονότων από τις 14 Νοεμβρίου ως τη δραματική στιγμή της πτώσης της πύλης του Πολυτεχνείου κάτω από τις ερπύστριες του τανκ παρέχει ο φωτογράφος και συνεργάτης της εφημερίδας Τα Νέα Βασίλης Καραγεώργος στο Πολυτεχνείο ’73. 40 χρόνια απόσταση (επιμ. Θανάσης Αλατάς, εκδ. Flippress, 2013). Ιδιότυπος είναι ο χαρακτήρας του «ημιμυθιστορήματος» του Τάσου Δαρβέρη Μια ιστορία της νύχτας 1967-1974 (εκδ. Βιβλιοπέλαγος, 2002). «Συμπίλημα  προσωπικής μαρτυρίας, προσωπικών σκέψεων και στοιχείων ανάλυσης» χαρακτηρίζει ο Ολύμπιος Δαφέρμος το βιβλίο Από την ελπίδα στην απόγνωση, (εκδ. Γαβριηλίδης, 2013), το πρώτο μέρος του οποίου εστιάζει στο «αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα ως κοινωνικό κίνημα».

Μια ιδιαίτερη κατηγορία αποτελούν έργα τα οποία συνδυάζουν τη γνώση των γεγονότων λόγω αυτοπρόσωπης παρουσίας με ευρύτερη ματιά, που τα ανάγει σε μελέτες ιστορικο-πολιτικού χαρακτήρα. Εδώ εντάσσονται τα βιβλία των Σταύρου Λυγερού (Φοιτητικό κίνημα και ταξική πάλη στην Ελλάδα. Από τις προσφυγές στα πρωτοδικεία στην εξέγερση του Πολυτεχνείου, 2 τόμοι, Εκδοτική Ομάδα Εργασία, 1977∙ πλέον σε επίτομη έκδοση, «μετεγγραφή-διασκευή» της αρχικής, σύμφωνα με τον συγγραφέα, με τον τίτλο Η εξέγερση του Πολυτεχνείου. Μια ξεχασμένη κατάθεση, εκδ. Πατάκης, 2023), Γιώργου Βερνίκου (Όταν θέλαμε ν’ αλλάξουμε την Ελλάδα. Το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα, η ΕΚΙΝ και οι καταλήψεις της Νομικής, εκδ. Καστανιώτης, 2003), Γιώργου Ν. Οικονόμου (Πολυτεχνείο ’73. Η απαρχή του αυτόνομου κινήματος, εκδ. Νησίδες, 2003),Δημήτρη Χατζησωκράτη (Πολυτεχνείο ’73. Αναστοχασμός μιας πραγματικότητας, εκδ. Πόλις, 2004).

Αν εξαιρέσει κανείς τη διδακτορική διατριβή του Ολύμπιου Δαφέρμου, ενός από τους πρωτεργάτες του φοιτητικού κινήματος, η οποία κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1992 με τον τίτλο Φοιτητές και δικτατορία. Το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα 1972-1973 (εκδ. Θεμέλιο· συμπληρωμένη έκδοση, εκδ. Γαβριηλίδης, 1999· σε επανέκδοση, εκδ. Εταιρείας Σύγχρονης Ιστορίας, 2021), η ιστορική επεξεργασία της εξέγερσης του Πολυτεχνείου ως πρόσφατα παρέμενε αντικείμενο σποραδικής έρευνας ενταγμένης κυρίως σε συλλογικούς τόμους για την εποχή. Μετά το 2010 παρατηρείται μια σχετική πύκνωση των μελετών για τη δεκαετία του ’60 και τη δικτατορία των συνταγματαρχών, η οποία φαίνεται να υποδηλώνει τη μετακίνηση του βλέμματος των ιστορικών. Πρόσφατα, ο Πολυμέρης Βόγλης διερεύνησε την παραγνωρισμένη παράμετρο της ένοπλης αντιπαράθεσης στο βιβλίο Δυναμική αντίσταση. Υποκειμενικότητα, πολιτική βία και αντιδικτατορικός αγώνας 1967-1974 (εκδ. Αλεξάνδρεια, 2022). Η μελέτη του Λεωνίδα Καλλιβρετάκη Μεσογείων 14-18. Η υποδιεύθυνση Γενικής Ασφαλείας Αθηνών στα χρόνια της δικτατορίας (1971-1974) (εκδ. ΕΙΕ, 2019) εξετάζει σε ιδιαίτερο κεφάλαιο την εμπλοκή της Αστυνομίας και της Ασφάλειας στα γεγονότα του Πολυτεχνείου. Τρεις προσεγγίσεις ωστόσο τοποθετούν την ίδια την εξέγερση στο επίκεντρό τους. Η Άννα Μαντόγλου επιχειρεί να αναλύσει τις συνθήκες, τους παράγοντες και τους μηχανισμούς της με τις μεθόδους της κοινωνικής ψυχολογίας (Η εξέγερση του Πολυτεχνείου.

Μια κοινωνιοψυχολογική προσέγγιση, εκδ. Πεδίο, 2011). Τα παιδιά της δικτατορίας (εκδ. Πόλις, 2015) του ιστορικού Κωστή Κορνέτη χαρτογραφούν τη σύνθεση, τις επιδιώξεις, την ιδεολογία και την κουλτούρα της γενιάς του Πολυτεχνείου στο πλαίσιο της «μακράς δεκαετίας του ’60», συνδέοντάς τη με τα διεθνή κινήματα και εκθέτοντας λεπτομερώς τους τρόπους με τους οποίους η διαμαρτυρία της εκφράστηκε έμπρακτα με αποκορύφωμα τον Νοέμβριο του 1973. Ο ιστορικός Ιάσονας Χανδρινός, από την πλευρά του, χρησιμοποιεί τη μεθοδολογία της προφορικής ιστορίας σε μια πολυετή έρευνα που απέδωσε ένα ιδιαίτερα στιβαρό σώμα 84 μαρτυριών στο βιβλίο Όλη νύχτα εδώ (εκδ. Καστανιώτης, 2019). Η ποικιλία των μεθόδων και του πρωτογενούς υλικού στα έργα αυτά υποδηλώνει την ερευνητική δυναμική του πεδίου. Μια απλή ιδέα και μόνο για την έκταση της πραγμάτευσης του Πολυτεχνείου στον χώρο της λογοτεχνίας μπορεί να πάρει κανείς από την ανθολόγηση 112 ποιητών και πεζογράφων που αποπειράται ο Ηλίας Γκρης στο βιβλίο Το μελάνι φωνάζει. Η 17 Νοέμβρη στη λογοτεχνία (εκδ. Μεταίχμιο, 2003· αναθεωρημένη και συμπληρωμένη έκδοση, εκδ. Γαβριηλίδης, 2013).

Αξίζει ωστόσο να μνημονεύσει κανείς εδώ τον χώρο του παιδικού βιβλίου, καθώς είναι ενδεικτικός της απήχησης του γεγονότος, αλλά και συνέπεια της ένταξής του στον κανόνα των σχολικών εορτασμών. Ο αριθμός είναι περιορισμένος, αλλά η παρουσία τους χαρακτηριστική. Το Μαμά, τι έγινε στο Πολυτεχνείο (εκδ. Ελληνικά
Γράμματα, 2000, για παιδιά 9-12 ετών) της Μαρίας Καλογεράκη προβάλλεται ως «βιβλίο χρήσιμο για τα παιδιά που συνήθως διαβάζουν παιδικά βιβλία τα οποία δεν έχουν καμία σχέση με την πατρίδα, αλλά και για τους δασκάλους, γιατί τους διευκολύνει να μιλήσουν για ένα σημαντικό γεγονός της νεότερης ιστορίας που ασκεί τόση γοητεία πάνω τους». Στο «Εδώ Πολυτεχνείο!» της Γιώτας Χ. διάκου (εκδ. Βιβλιοσκόπιο, 2023, για παιδιά 6-9 ετών) «μέσα από μια ιστορική αναδρομή στα γεγονότα του Πολυτεχνείου τα παιδιά κατανοούν την αξία της δημοκρατίας στην καθημερινή ζωή»∙ στην Εξέγερση του Πολυτεχνείου (εκδ. Παπαδόπουλος, 2012) του Φίλιππου Μανδηλαρά «οι περιπέτειες της εξέγερσης του Πολυτεχνείου» αποδίδονται «με χαριτωμένα και απλά στιχάκια (…) για να εντυπώνονται εύκολα στη μνήμη των παιδιών». Το 1973 εγγράφεται δίπλα στο 1821 και το 1940 ως άλλη μια χρονολογία με παιδαγωγικό χαρακτήρα.

Το παραπάνω κείμενο δημοσιεύτηκε στο βιβλίο «Πολυτεχνείο, 1973. Η φοιτητική εξέγερση», που κυκλοφόρησε στις 12 Νοεμβρίου αποκλειστικά με «Το Βήμα της Κυριακής» με την υπογραφή κορυφαίων ακαδημαϊκών, συγγραφέων και δημοσιογράφων και την επιστημονική επιμέλεια τριών διακεκριμένων επιστημόνων και ακαδημαϊκών (Β. Παναγιωτόπουλου, Γ. Βούλγαρη και Σ. Ριζά).