ΕΕ: Ελευθερία του Τύπου με… αστερίσκους

Η Αριάν είναι από τη Γαλλία. Στις 19 Σεπτεμβρίου, εννιά αστυνομικοί με πολιτικά της χτύπησαν την πόρτα, έψαξαν στο σπίτι της και κατέσχεσαν τις ηλεκτρονικές της συσκευές. Στη συνέχεια την οδήγησαν σε ένα υπόγειο κελί, όπου, όπως λέει, είχε περιορισμένη πρόσβαση σε νερό και φαγητό.

Ο Νέλλο είναι Ιταλός. Πριν από περίπου τέσσερα χρόνια, μια ομάδα αστυνομικών τον ενημέρωσε ότι βρίσκεται σε κίνδυνο και τον έθεσε υπό την προστασία της, χωρίς να του αποκαλύψει περισσότερα. Λίγο καιρό αργότερα, θα μάθαινε ότι οι επικοινωνίες του παρακολουθούνταν στενά από τις αρχές, μέσω spyware.

Μια υπόθεση χρήσης spyware εναντίον δημοσιογράφων και πολιτικών προσώπων επιχειρούσε να διερευνήσει η Ελίζα, αυτή τη φορά στην Ελλάδα. Σύντομα θα συνειδητοποιούσε ότι και η ίδια είχε τεθεί υπό φυσική παρακολούθηση.

Ευρωπαϊκό νουάρ

Οι ιστορίες αυτές μπορεί να διαβάζονται σαν αστυνομικό μυθιστόρημα, όμως στη διάρκεια του σεμιναρίου για την προστασία της ελευθερίας του Τύπου, που πραγματοποιήθηκε στις 17 Οκτωβρίου στην αίθουσα Daphne Caruana Galizia του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στο Στρασβούργο, άρχισαν να ακούγονται σχεδόν κοινότοπες. Όλοι οι ομιλητές, άλλωστε, είχαν κάτι να τους συνδέει: ήταν δημοσιογράφοι που βρέθηκαν στο στόχαστρο των αρχών (ή, επισήμως, άγνωστων δρώντων) που είτε τους άσκησαν διώξεις για να τους αναγκάσουν να σταματήσουν την έρευνά τους, είτε επιχείρησαν να τους τρομοκρατήσουν, είτε αξιοποίησαν αμφίβολης νομιμότητας μεθόδους για να παραβιάσουν την ανωνυμία των δημοσιογραφικών πηγών.

Είχαν, όμως, κι ένα κοινό ακόμα: το σύνολο των βιπερικής λογικής ιστοριών τους, είχε εκτυλιχθεί στο εσωτερικό της ΕΕ.

Τακτικές φίμωσης

Για την Αριάν Λαβριγιέ από τη Γαλλία, αιτία ήταν η έρευνά της για μια σειρά δολοφονιών από την αιγυπτιακή κυβέρνηση «με την ανοχή του γαλλικού κράτους», όπως τόνισε. Για τον Νέλλο Σκάβο, ήταν οι αποκαλύψεις του για τις συμφωνίες μεταξύ ιταλικών και λιβυκών αρχών για το μεταναστευτικό που οδήγησαν στην ανάγκη αστυνομικής προστασίας του από τη λιβυκή μαφία – αλλά και που οδήγησαν στην παρακολούθηση του ίδιου και της ομάδας του μέσω spyyware, κάνοντας πολλές από τις πηγές του να φοβηθούν για την αποκάλυψη της ταυτότητάς τους και να σιωπήσουν. Η Ελίζα Τριανταφύλλου ερευνούσε τις παρακολουθήσεις των δημοσιογράφων Θανάση Κουκάκη και Σταύρου Μαλιχούδη (ο δεύτερος ανήκει στη διεθνή ομάδα που βραβεύτηκε στο Στρασβούργο για την έρευνά για το ναυάγιο στην Πύλο), όταν διαπίστωσαν ότι και οι δικές τους κινήσεις βρέθηκαν στο μικροσκόπιο των αρχών.

Από το βήμα της αίθουσας πέρασε επίσης και ο Γκάμπορ Κάρντος, για να περιγράψει τις κυβερνοεπιθέσεις που χρησιμοποιούνται ως μέσο φίμωσης ανεξάρτητων φωνών στην Ουγγαρία, η Καμίλα Κεράν, που μίλησε για ένα ιδιότυπο καθεστώς ομηρίας που επιβάλλει στα αντιπολιτευόμενα μέσα η πολωνική κυβέρνηση με όπλο τις άδειες λειτουργίας, και η ρωσίδα Αλέσια Μαροχόφσκαγια που αναγκάστηκε να αυτοεξοριστεί στην Τσεχία, μόνο και μόνο για να διαπιστώσει ότι η φυγή της δεν την προστατεύει από τις απειλές και τη στενή παρακολούθηση από το Κρεμλίνο.

Στη μνήμη της Ντάφνι

Οι ιστορίες τους αποκτούν ακόμη μεγαλύτερη σημασία δεδομένου του πλαισίου εντός του οποίου ακούστηκαν. Τόσο το σεμινάριο, όσο και το όνομα της αίθουσας αλλά και του βραβείου που απονεμήθηκε αμέσως μετά, είχαν σκοπό να τιμήσουν τη μνήμη της μαλτέζας δημοσιογράφου Ντάφνι Καρουάνα Γκαλίζια. Στις 16 Οκτωβρίου του 2017, η Καρουάνα Γκαλίζια, γνωστή για τις έρευνές της για τα Panama Papers, σκοτώθηκε όταν το παγιδευμένο με εκρηκτικά αυτοκίνητό της εξερράγη. Λίγο καιρό πριν τη δολοφονία της, η δημοσιογράφος είχε αποκαλύψει ότι η μαλτέζικη τράπεζα Pilatus Bank διευκόλυνε τις ύποπτες συναλλαγές της Ergant Inc., μιας επιχείρησης με έδρα τον Παναμά, που ανήκε στην σύζυγο του πρωθυπουργού της Μάλτας, Τζόζεφ Μουσκάτ.

Προστασία με αστερίσκους

Εκτός των παραπάνω συμβολικών κινήσεων εκ μέρους του Ευρωκοινοβουλίου, ο αδόκητος θάνατός της, όπως και η δολοφονία του σλοβάκου δημοσιογράφου Γιαν Κούτσιακ και της συντρόφου του, υπήρξε και το έναυσμα για την εισαγωγή ενός νέου ευρωπαϊκού Κανονισμού για την ελευθερία του Τύπου, του European Freedom Act, ο οποίος έμπαινε στην τελική φάση των διαβουλεύσεων σχεδόν ταυτόχρονα με την εκδήλωση. Αν και αρχική πρόθεση του Ευρωκοινοβουλίου ήταν η προστασία της δουλειάς – και, φυσικά, της ζωής – των δημοσιογράφων στο εσωτερικό της ΕΕ, οι προτάσεις κατέληξαν να περιλαμβάνουν και έναν σημαντικό – και για πολλούς ανησυχητικό – αστερίσκο.

Μεταξύ άλλων, στο πλαίσιο του νέου Κανονισμού το Ευρωκοινοβούλιο ζητά την απαγόρευση οποιωνδήποτε εξωτερικών πιέσεων στις αποφάσεις των Μέσων και των δημοσιογράφων, την προστασία του απορρήτου των πηγών τους, τη διαφάνεια στην ιδιοκτησία τους, τον περιορισμό της επιρροής των μεγάλων πλατφορμών στο είδος του περιεχομένου που φτάνει μέχρι τους αναγνώστες, την ανεξαρτησία των ΜΜΕ από την κρατική διαφήμιση – αλλά και την δίκαιη κατανομή της τελευταίας – και τη σύσταση μιας νέας ευρωπαϊκής επιτροπής για την υποστήριξη της ελευθερίας του Τύπου.

Περιλαμβάνει, όμως, και μια κρίσιμη εξαίρεση: τη δυνατότητων των αρχών να παρακολουθούν δημοσιογράφους μέσω spyware, σε περιπτώσεις βαριών κακουργημάτων ή απειλής για την εθνική ασφάλεια – με τους ορισμούς αυτών των υποσημειώσεων να παραμένουν, σύμφωνα με τους επικριτές του μέτρου, εξαιρετικά ασαφείς, αποτελώντας έτσι πρόσφορο έδαφος προς εκμετάλλευση από κυβερνήσεις που έχουν ήδη δείξει την προθυμία τους για μια (ή περισσότερες) ματιές στις ηλεκτρονικές συσκευές ενοχλητικών ρεπόρτερ.

Μια Ένωση όπου «κυριαρχεί το Κράτος Δικαίου»

«Η πιθανότητα χρήσης spyware για την παρακολούθηση δημοσιογράφων είναι εξαιρετικά περιορισμένη και επιτρέπεται μόνο σε σοβαρές περιπτώσεις και έπειτα από έγκριση των δικαστικών αρχών», υποστηρίζει μιλώντας στο ΒΗΜΑ η Πίνα Πιτσιέρνο, αντιπρόεδρος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (Ομάδα της Προοδευτικής Συμμαχίας των Σοσιαλιστών και Δημοκρατών), αναγνωρίζοντας ωστόσο ότι ένας δικαστής θα μπορούσε να δεχτεί έντονες πιέσεις από την εκάστοτε κυβέρνηση.

Παρόλα αυτά, επιμένει ότι πρόκειται για έναν Κανονισμό που απευθύνεται σε μια Ένωση όπου κυριαρχεί το Κράτος Δικαίου και η διάκριση των εξουσιών. «Αν κάτι τέτοιο δεν ισχύει», συμπληρώνει, «η ΕΕ είναι και πάλι εδώ» για να το υπερασπιστεί και να το αποκαταστήσει. Άλλωστε «ήδη διενεργούνται διαδικασίες εναντίον συγκεκριμένων κρατών-μελών που δεν εγγυώνται τον σεβασμό στις αρχές που κατοχυρώνονται μέσα από τη Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση και οι οποίες προστατεύουν την ανεξαρτησία και την αμεροληψία του δικαστικού σώματος».

Η αισιοδοξία της, αν και εδράζεται στην πεποίθησή της ότι το μπλοκ λαμβάνει ισχυρά μέτρα για την ενίσχυση της ελευθερίας του Τύπου, δεν μοιάζει να συνάδει με το κλίμα στην αίθουσα Daphne Caruana Galizia. Εκεί, οι δημοσιογράφοι που βρέθηκαν να αντιμετωπίζουν διώξεις, εκδικητικές δικαστικές διαμάχες (SLAPPs) και διαφόρων ειδών εξουθενωτικές επιθέσεις εξαιτίας της δουλειάς τους, δεν έμοιαζαν να νιώθουν καλυμμένοι από την προστασία του ευρωπαϊκού κράτους δικαίου.

Όπως τόνισε η Αριάν Λαβριγιέ, η σύλληψή της «δεν συνέβη στην Αίγυπτο, με στρατιωτικό καθεστώς. Συνέβη στη Γαλλία». Και όπως επεσήμανε η Κορίν Βελά, αδερφή της δολοφονημένης δημοσιογράφου από τη Μάλτα, από το τραγικό τέλος της οποίας ξεκίνησαν όλα, «όσο η δημοσιογραφία δεν έχει συνέπειες για τους διεφθαρμένους, τόσο οι δημοσιογράφοι θα συνεχίσουν να κινδυνεύουν».