«Αυτό που παρατηρούμε σήμερα είναι εκλογικές απολυταρχίες. Ωστόσο, γραμμή τερματισμού για μια τέλεια δημοκρατία δεν υπάρχει. Πάντα θα υπάρχει ανάγκη εξέλιξης και επανεφεύρεσής της», υποστηρίζει, μιλώντας στο ΒΗΜΑ, η Λόρα Θόρντον, αντιπρόεδρος του Democracy Hub κι επικεφαλής παγκόσμιων πρωτοβουλιών του German Marshall Fund of the United States GMF, για την αποτροπή κακοηθών εσωτερικών και εξωτερικών επιχειρήσεων επιρροής με στόχο δημοκρατικά καθεστώτα.
«Οι ορατοί και μεταμφιεσμένοι εχθροί των σύγχρονων δημοκρατιών είναι πολλοί», σημειώνει η κυρία Θόρντον, τονίζοντάς μας ότι αυτό πρόκειται «εξίσου για ένα πρόβλημα προσφοράς και ζήτησης, καθώς και ένα εσωτερικό και ένα εξωτερικό ζήτημα», «δείχνοντας» εμφατικά προς δημοκρατικές κυβερνήσεις που «απέτυχαν να επιτύχουν δίκαιη οικονομική ανάπτυξη και να εκπροσωπήσουν επαρκώς τις ανάγκες των πολιτών και να παράσχουν ίση δικαιοσύνη».
«Οι πολίτες σε όλο τον κόσμο πιστεύουν όλο και περισσότερο ότι το σύστημα διακυβέρνησής τους ευνοεί τις ελίτ με οικονομική ισχύ, είτε μέσω της απροκάλυπτης διαφθοράς, είτε μέσω της πολιτικής χρηματοδότησης. Τα κόμματα δεν είναι αντιπροσωπευτικά. Τα στελέχη τους και οι υποψήφιοι είναι ηλικιωμένοι, άνδρες, πλούσιοι και προέρχονται από μια κυρίαρχη εθνική και θρησκευτική ομάδα. Ως εκ τούτου, η εμπιστοσύνη των πολιτών στην κυβέρνηση και τους ηγέτες δεν ήταν ποτέ χαμηλότερη. Αυτό έδωσε την ευκαιρία στις μη δημοκρατικές δυνάμεις να καλύψουν το κενό με απλές υποσχέσεις».
Εκτός όμως από τις αποτυχίες πολλών δημοκρατιών, υπάρχουν και προκλήσεις από την ίδια την κοινωνία, προσθέτει η Λόρα Θόρντον. «Οι πολιτιστικοί διαχωρισμοί και η πόλωση σε ζητήματα παραδοσιακών αξιών, όπως αυτά που σχετίζονται με τα δικαιώματα των γυναικών, την κοινότητα LGBTQ+ και τον ρόλο της θρησκείας, είναι παράγοντες αμφισβήτησης της δημοκρατίας. Πολλοί βλέπουν τις πολιτισμικές αλλαγές ως απειλές στις ιεραρχίες εξουσίας και στρέφονται προς τον αποκλίνοντα, παραβατικό πολιτικό ηγέτη που καταπιέζει τα δικαιώματα. Αξιοποιώντας ακριβώς αυτές τις διασπάσεις, κακοήθεις δυνάμεις, εσωτερικά και εξωτερικά των κρατών, προτείνουν εναλλακτικά μοντέλα διακυβέρνησης που είναι αντιδημοκρατικά, υποσχόμενοι να “αποκαταστήσουν” τις παραδοσιακές εντολές. Ο δεξιός αυταρχισμός αποτελεί επιλογή, όπως οι ψηφοφόροι εκλέγουν ισχυρούς άνδρες στις κάλπες».
-Αναφέρατε ότι το διακύβευμα της δημοκρατίας είναι και εξωτερικό ζήτημα, κυρία Θόρντον. Θέλετε να γίνετε πιο συγκεκριμένη;
Οι ανερχόμενοι εγχώριοι αυταρχικοί πολιτικοί έχουν και εξωτερική υποστήριξη, σχηματίζοντας συμμαχίες και λαμβάνοντας χρηματοδότηση από ξένους παράγοντες, με στόχο την υποβάθμιση της δημοκρατίας παγκοσμίως. Οι αυταρχικοί συσπειρώνονται και μοιράζονται τακτικές. Έτσι οι εχθροί της δημοκρατίας προέρχονται κι από μέσα και εκτός συνόρων, από ηγεσίες και από την κοινωνία. Θα προσέθετα ότι ο κρυφός εχθρός είναι ο φόβος των άλλων -μειονότητες, περιθωριοποιημένες κοινότητες- κι η αλλαγή και η απώλεια της εξουσίας, γεγονός που καθιστά τις απλές λύσεις που υπόσχονται οι ανελεύθεροι λαϊκιστές δελεαστικές.
-Ποιοι ακριβώς παράγοντες παραπλανούν τους πολίτες, στα ζητήματα των δημοκρατικών θεσμών και των προαπαιτούμενών τους; Πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος του Τύπου και της διακίνησης fake news στην υπονόμευση των σύγχρονων δημοκρατιών;
Η κακή πληροφόρηση τροφοδοτεί και επιταχύνει την παρακμή της δημοκρατίας. Οι κακοήθεις παράγοντες σκόπιμα διαδίδουν αφηγήσεις και ψεύδη για να διχάσουν τις δημοκρατικές κοινωνίες, να διαβρώσουν την εμπιστοσύνη στους θεσμούς και να στηρίξουν τους αυταρχικούς ηγέτες, εξωθώντας τους ανθρώπους σε φυλετικές «φούσκες» πληροφόρησης. Ενώ ένα παλιό φαινόμενο, η σύγχυση της πληροφορίας, «λιπαίνεται» από τη φθηνή, γρήγορη και καθολική πρόσβαση στο διαδίκτυο. Εν τω μεταξύ, έχουμε δει την πτώση των ανεξάρτητων μέσων ενημέρωσης, ιδιαίτερα σε τοπικό επίπεδο, και την άνοδο των κομματικών ειδήσεων που προσφέρουν στέγη σε μια πολωμένη κοινωνία. Επομένως, υπάρχει περισσότερο από ποτέ ανάγκη να τρυπηθούν αυτές οι φούσκες πληροφόρησης και να επανασυνδεθούν οι πολίτες με μια κοινή δεξαμενή αποτύπωσης των γεγονότων. Χρειάζεται να γίνουν επενδύσεις στην ποιοτική δημοσιογραφία, ιδιαίτερα σε τοπικό επίπεδο, καθώς και προσπάθειες κατακλυσμού της ενημερωτικής ζώνης προληπτικά με καλές πληροφορίες. Απαιτούνται επίσης κανονισμοί για τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, πεδίο που αντιμετωπίζει πολλά εμπόδια ιδιαίτερα σε χώρες όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες.
Οι πολίτες δυστυχώς είναι επιρρεπείς στην κακή πληροφόρηση, ιδιαίτερα όταν επιβεβαιώνει τις προκαταλήψεις τους και υποστηρίζει τη φυλή τους. Τα γεγονότα ελάχιστα έχουν σημασία. Η έρευνα δείχνει ότι οι άνθρωποι συχνά συντηρούν πιο σταθερά ένα ψέμα, αφού έχει διαψευσθεί.
Επιπλέον, η παραπληροφόρηση είναι επίσης συχνά πιο συναρπαστική, διασκεδαστική και συγκινητική από την αλήθεια. Εμείς (οι δημοκράτες) κάνουμε συχνά το λάθος να αντιμετωπίζουμε την ειδησεογραφία με βαρετά ενημερωτικά δελτία 10 σημείων. Αντίθετα, θα πρέπει να χρησιμοποιούμε παρόμοιες τακτικές υπέρ της δημοκρατίας και υπέρ της αλήθειας χρησιμοποιώντας χιούμορ, ιστορίες και συναισθήματα,
-Τι μπορεί να ενισχύσει ένα δημοκρατικό καθεστώς; Το κράτος και οι δομές του, οι διεθνείς θεσμοί, η αφυπνισμένη κοινωνία των πολιτών, μια άλλου είδους δημοσιογραφία, ακόμη και μια ειδησεογραφία χιουριστική;
Και πάλι, αυτό θα απαιτήσει λύσεις προσφοράς και ζήτησης. Πρώτον, οι δημοκρατικές κυβερνήσεις χρειάζονται εκτεταμένες μεταρρυθμίσεις, οι οποίες θα απαιτήσουν την ύπαρξη πολιτική ηγεσία. Επίσης, απαιτούνται σε πολλές χώρες αλλαγές στους νόμους για τα οικονομικά των πολιτικών κομμάτων, ανεξάρτητους φορείς εποπτείας, καταπολέμηση της διαφθοράς, δικαστική μεταρρύθμιση, κανονισμούς για τα νέα μέσα ενημέρωσης, τις ραδιοτηλεοπτικές εκπομπές και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, μεταξύ άλλων μεταρρυθμίσεων. Θα πρέπει επίσης να επανεξεταστεί η εκπροσώπηση κατά τρόπο ώστε να διασφαλίσουμε ότι οι ανάγκες των πολιτών ικανοποιούνται. Τα πολιτικά κόμματα είναι οι φύλακες της εξουσίας. Μας αντιπροσωπεύουν καλά; Πρέπει να πειραματιστούμε με άλλες μεθόδους εκπροσώπησης, όπως εκλογή δια κλήρου, συνελεύσεις πολιτών; Χρειάζεται επίσης καινοτομία.
-Αναφέρεστε σε κάτι συγκεκριμένο;
Οι εδραιωμένες δημοκρατίες, όπως στις Ηνωμένες Πολιτείες, είναι συχνά ακόμη πιο οδυνηρά συνδεδεμένες με πρακτικές αιώνων που δεν είναι κατάλληλες για το παρόν. Είναι καιρός για ένα νέο κύμα δημοκρατίας, επανεξέτασης των καθιερωμένων δοξασιών και πειραματισμού με νέες προσεγγίσεις, καινοτομίας και ανάληψης κινδύνων. Πώς θα μπορούσαμε να πειραματιστούμε με προληπτικές εκστρατείες ενημέρωσης για να προλάβουμε κακές- ψεύτικες πληροφορίες; Πώς μπορούμε να ενισχύσουμε τη συμμετοχή των πολιτών στη διακυβέρνηση και την εποπτεία; Ποιοι είναι οι δημιουργικοί τρόποι για να διαπεραστούν οι φούσκες πόλωσης και να έρθουν κοντά οι πολίτες σε όλο το πολιτικό φάσμα προς έναν κοινό στόχο;
Οι δημοκρατίες του τρίτου κύματος ιδρύθηκαν με ένα μοντέλο διακυβέρνησης που έδινε έμφαση στον πλειοψηφικό σύστημα και την εκλογική δημοκρατία έναντι του φιλελευθερισμού και της συνταγματικής προστασίας των ελευθεριών και των δικαιωμάτων. Ηγέτες όπως ο Βίκτορ Όρμπαν έχουν αγκαλιάσει τη λεγόμενη «ανελεύθερη δημοκρατία» για να διατηρήσουν την εξουσία τους. Αλλά αυτός ο όρος είναι οξύμωρος, καθώς η ανελευθερία επέτρεψε στον Όρμπαν, και σε ηγέτες παρόμοιους, να καταστρέψουν τους θεσμούς, να υπονομεύσουν τους ελέγχους και τις ισορροπίες και να περιορίσουν τη συνταγματική προστασία των μειονοτήτων, των μέσων ενημέρωσης και του λόγου. Η τοποθέτηση του «φιλελεύθερου» στη δημοκρατία απαιτείται για την αποφυγή της εκλογικής απολυταρχίας, και αυτό σημαίνει επένδυση στη συνταγματισμό, την προστασία των μειονοτήτων και ατζέντα για τα δικαιώματα.
Τέλος, χρειαζόμαστε ανθεκτικές κοινωνίες. Αυτό θα απαιτήσει την οικοδόμηση βιώσιμων κοινοτήτων με ισχυρή κοινωνική συνοχή, εμπιστοσύνη στους θεσμούς, κοινοτικά δίκτυα και δίχτυα ασφαλείας. Αυτή η ανθεκτικότητα εξαρτάται από την υποστήριξη ποικίλων πολιτικών πρωτοβουλιών, από πολιτιστικές εκδηλώσεις και κατασκηνώσεις έως την τοπική δημοσιογραφία και παρατηρητήρια. Πρέπει να διαμορφωθεί ένα ευρύ φάσμα αστικής ζωής που θα ενσωματώνει την αντι-ευθραυστότητα, την ικανότητα να δυναμώνουμε πραγματικά μέσα από τις αντιξοότητες.
-Η άνοδος της ακροδεξιάς στη Γερμανία (AfD), την Ισπανία (V0X), η συγκαλυμμένη επιστροφή του νεοναζιστικού ελληνικού πολιτικού μορφώματος και καταδικασμένης εγκληματικής οργάνωσης Χρυσή Αυγή (με νέο όνομα στις τελευταίες εθνικές εκλογές στην Ελλάδα) αποτελούν απειλή για τη Δημοκρατία; Ποιος ευθύνεται για αυτή την επικίνδυνη σε ανιούσα τάση;
Είναι μια κατάσταση κότας-αυγού. Φυσικά, μπορούμε να θεωρήσουμε χαρισματικούς, παραπλανητικούς ισχυρούς (και κατά κύριο λόγο άνδρες) υπεύθυνους για την έμπνευση τέτοιων κινημάτων. Προωθούν ψεύτικες υποσχέσεις και λαϊκισμό, υποσχόμενοι να πατάξουν τη διαφθορά, να «στραγγίσουν το βάλτο», να δώσουν σε όλους δουλειά. Φυσικά, δεν το κάνουν ποτέ, αλλά μέχρι τότε έχουν εγκαθιδρύσει τον έλεγχό τους. Ωστόσο, πρέπει να αποδεχτούμε και την πλευρά της ζήτησης της εξίσωσης. Γιατί είναι δημοφιλείς; Οπότε, ο λαός είναι επίσης υπεύθυνος επιλέγοντάς τους. Στις δημοσκοπήσεις, ο δεξιός αυταρχισμός αυξάνεται και οι άνθρωποι λένε όλο και περισσότερο ότι προτιμούν έναν ισχυρό άνδρα για την προστασία των δικαιωμάτων και των δημοκρατικών αξιών. Θέλουν εύκολες λύσεις σε πολύπλοκα προβλήματα.
Είναι θυμωμένοι, απειλούνται και φοβούνται τους άλλους – μετανάστες, περιθωριοποιημένες ομάδες – και θέλουν έναν ηγέτη που πιστεύουν ότι θα αποκαταστήσει τις παραδοσιακές ιεραρχίες όπου έχουν περισσότερη εξουσία. Έτσι, ένα βασικό μέρος πολλών από αυτά τα κινήματα είναι ο μισογυνισμός, η ξενοφοβία και ο ρατσισμός. Για να ξεδιαλύνουμε την απήχηση αυτών των ακροδεξιών κινημάτων, πρέπει να αντιμετωπίσουμε την οργή και το παράπονο των πληθυσμών μας και να οικοδομήσουμε την ανοχή, την αποδοχή και την ανθεκτικότητα.
* Η κυρία Λόρα Θόρντον είναι προσκεκλημένη στο Athens Democracy Forum 2023, το οποίο πραγματοποιείται από το Democracy & Culture Foundation, σε συνεργασία με τους New York Times, 27-29 Σεπτεμβρίου, στην Αθήνα.
