Ο γερμανικής καταγωγής, αμερικανός επιστήμονας, Ρόμπερτ Οπενχάιμερ ήταν θεωρητικός φυσικός, ο σπουδαιότερος μετά τον αξεπέραστο Άλμπερτ Αϊνστάιν. Όμως, το όνομά του συνδέθηκε με μία από τις μεγαλύτερες τραγωδίες στην ιστορία της ανθρωπότητας.
Ο Οπενχάιμερ είναι ο «πατέρας» της ατομικής βόμβας. Με τις επιστημονικές του γνώσεις και ικανότητες συνετέλεσε, όσο κανείς άλλος στη δημιουργία της βόμβας, που, το 1945, θα οδηγούσε στον θάνατο δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι της Ιαπωνίας.
Το 1954, o Oπενχάιμερ μπαίνει στο στόχαστρο και τελικά αποπέμπεται από την Αμερικανική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας. Οι λόγοι δεν συνδέονταν με όσα είχαν συμβεί στην Ιαπωνία, οι λόγοι ήταν καθαρά πολιτικοί και οφείλονταν στις πολιτικές ιδέες του Οπενχάιμερ και στις σχέσεις που είχε αναπτύξει στο παρελθόν με ανθρώπους του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού.
Είναι η περίοδος που στις ΗΠΑ θριαμβεύει η πολιτική του Μακαρθισμού, η μαζική, δηλαδή, δίωξη ανθρώπων που αποδεδειγμένα ή και όχι, ήταν φίλα προσκείμενοι στις ιδέες του κομμουνισμού και του σοσιαλισμού και αντιμετωπίζονταν ως εχθροί των ΗΠΑ και συνεργάτες του μεγάλου τους εχθρού, της Σοβιετικής Ένωσης.
«ΤΑ ΝΕΑ», 26.4.1954, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»
Η βιογραφική επιστολή
Τον Μάρτιο του 1954, με μια μακροσκελή του επιστολή στον στρατηγό Νίκολς, γενικό διευθυντή της Αμερικρινικής Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας, ο Οπενχάιμερ υπερασπιζόμενος τον εαυτό του, αφηγείται ορισμένες από τις κομβικότερες στιγμές της πορείας του.
Λίγες εβδομάδες αργότερα, «ΤΑ ΝΕΑ» δημοσιεύουν την επιστολή. Μέσα από τα αποσπάσματα που ακολουθούν, ο Οπενχάιμερ μάς αφηγείται την πολυτάραχη ζωή του και όσα οδήγησαν στη δημιουργία της ατομικής βόμβας.
«Προς τον στρατηγόν Κ. Νίκολς, γενικόν διευθυντήν της αμερικανικής επιτροπής ατομικής ενέργειας. (…)
Η επίστολή μου αυτή αποτελεί απάντησιν εις ιδικήν σας υπό ημερομηνίαν 23 Σεπτεμβρίου 1953. Εις την επιστολήν σας εκείνη ηγέρθη ζήτημα, αν η συνέχισις της χρησιμοποιήσεώς μου ως συμβούλου της επιτροπής “δύναται να θέση εις κίνδυνον την κοινήν άμυναν και ασφάλειαν”
(…)
«Εγγενήθην εις την Νέαν Υόρκην το 1904. Ο πατέρας μου είχεν έλθει εις τας Ηνωμένας Πολιτείας εις ηλικίαν 17 ετών από την Γερμανίαν. Ήταν καλός επιχειρηματίας και ανεμιγνύετο επίσης εις τας υποθέσεις της γερμανικής μειονότητος. Η μητέρα μου εγεννήθη εις την Βαλτιμόρην και προ του γάμου της ήταν καλλιτέχνις και καθηγήτρια».
Ρόμπερτ Οπενχάιμερ
H κοινωνική του ευαισθητοποίηση
«Εις τας αρχάς του 1936 εσημειώθη μία αλλαγή εις τα ενδιαφέροντά μου. Η αλλαγή αυτή πάντως δεν επηρέασε καθόλου της προηγούμένας φιλίας μου, ούτε πολύ περισσότερον την αφοσίωσίν μου εις την επιστήμην.
»Προσέθεσεν όμως εις τον εαυτόν μου κάτι νέον. (…) Εν πρώτοις κατεχόμουν από μίαν πυρετικήν μέριμναν δια την μεταχείρισιν των Εβραίων εις την Γερμανίαν και να τους φέρω εδώ. Δεύτερον, άρχισα να βλέπω πόσας δυσχερείας και δοκιμασίας εσήμαινε η οικονομική κρίσις διά τους σπουδαστάς μου.
»Συχνά δεν ημπορούσαν να βρουν εργασίαν ή εύρισκαν χωρίς να ημπορούν να ζήσουν. Και μέσω αυτών των νέων άρχισα να δοκιμάζω και εγώ τα δεινά της μεγάλης κρίσεως. Άρχισα να καταλαβαίνω πόσο βαθειά ημπορούν να επηρεάσουν την ζωήν του ανθρώπου τα πολιτικά και οικονομικά γεγονότα.
»Άρχισα να αισθάνωμαι την ανάγκην της συμμετοχής εις την κοινωνικήν ζωήν. Αλλά δεν είχα πλαίσιον πολιτικών πεποιθήσεων εις τον νουν μου».
Η επαφή του με την Αριστερά
Έτσι ο Οπενχάιμερ έχοντας ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις εξελίξεις που έφερνε στη Γερμανία η άνοδος του Ναζισμού αλλά και βιώνοντας την επίδραση της Μεγάλης Ύφεσης στις ΗΠΑ, στρέφει το ενδιαφέρον του προς τις σοσιαλιστικές ιδέες, για τις οποίες η αμερικανική καθεστηκυία τάξη θα έδειχνε μηδαμινή ανόχη. Ο Οπενχάιμερ ήρθε σε επαφή με αρκετούς υποστηρικτές του κομμουνισμού.
«Θα επιθυμούσα εν τούτοις να τονίσω ότι η γνωριμία μου με πολλούς αριστερούς δεν οφειλόταν αποκλειστικά εις τον δεσμόν μου με την Τζέην Τάτλοκ. Ούτε οφειλόταν αποκλειστικά εις την Τάτλοκ η συμπάθειά μου προς τον αγώνα των Ισπανών δημοκρατικών κατά τον Ισπανικόν εμφύλιον πόλεμον και προς την μετανάστευσιν αναξιοπαθούντων εργατών. (…) Είχα ήδη περάσει εις την φάσιν των κοινωνικών ενδιαφερόντων και δεν εξεχώριζα τον εαυτόν μου από το σύνολον, δια να τον κλείσω είς ένα περιχαρακωμένον στρατόπεδον».
Άλμπερτ Αϊνστάιν, Ρόμπερτ Οπενχάιμερ
Δωρεές
Το 1937 ο πατέρας του Όπενχάιμερ πεθαίνει, αφήνοντάς του ως κληρονομιά ένα σημαντικό χρηματικό ποσό. Ο Οπενχάιμερ πραγματοποιεί δωρεές στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας και σε άλλους ανθρωπιστικούς σκοπούς
«Ήταν η εποχή, την οποίαν οι κομμουνισταί αποκαλούσαν εποχήν του ηνωμένου μετώπου. Οι κομμουνισταί συνειργάζοντο με διαφόρους άλλας κοινωνικάς ομάδας προς υποστήριξιν ανθρωπιστικών σκοπών. Και πολλοί από τους σκοπούς αυτούς προσείλκυσαν την προσοχήν μου. Προσέφερα μίαν οικονομικήν ενίσχυσιν εις το απεργιακόν ταμείον εις την περίπτωσιν μιας μεγάλης απεργίας. Ενεγράφην συνδομητής της εφημερίδος “Κόσμος του Λαού”.
»Συνέφερα επίσης εις διαφόρους επιτροπάς και οργανώσεις, που είχαν σκοπόν να βοηθήσουν τους Γερμανούς κυβερνητικούς (σ.σ. Αντίπαλοι των Ναζί). (…) Προσεχώρησα εις την αμερικανικήν επιτροπήν διά την δημοκρατίαν και την πνευματικήν ελευθερίαν το 1937. Η οργάνωσις αυτή υπήρξε προϊόν των αντιδράσεων, τας οποίας προκαλούσαν οι διωγμοί των διανοουμένων εις την Γερμανίαν. (…) Εκείνο που με ετράβηξε περισσότερον και προεκάλεσε την συμπάθειάν μου ήταν ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος. Ο τερματισμός του Ισπανικού εμφυλίου πολέμου με ήτταν της Κυβερνητικής Ισπανίας μού έφερε βαθειάν θλίψιν».
Η Σοβιετική Ένωση
«(…) Οφείλω να δηλώσω ότι η αλλαγή των απόψεών μου διά την Ρωσσίαν ενισχύθη τα μέγιστα από το σύμφωνον Ρίμπεντροπ – Μολότωφ και από την συμπεριφοράν της Σοβιετικής Ενώσεως εις την Πολωνίαν και την Φινλανδίαν. Και η αλλαγή αυτή με έφερε εις σκληράν σύγκρουσιν με εκείνους εκ των παλαιών φίλων μου, οι οποίοι επέμεναν να βλέπουν διαφορετικά τα πράγματα.
»Προηγουμένως δεν εφανταζόμουν πόσον το αμερικανικόν Κομμουνιστικόν κόμμα ήταν υποτεταγμένον τελείως εις την Μόσχαν. Κατά την διάρκειαν της μάχης της Γαλλίας εν τούτοις και ύστερα από αυτήν, ευρήκα τον εαυτόν μου σαφώς αντιτιθέμενον προς την κομμουνιστικήν πολιτικήν της ουδετερότητος, την οποία υπεστήριζεν ο κομμουνιστικός τύπος.
»(…) Όπως εδήλωσα ήδη, μερικοί εκ των αντικειμενικών σκοπών του [κομμουνιστικού] κόμματος μού φαίνονταν, επιθυμητοί, αλλά ποτέ δεν εδέχθην τον κομμουνισμόν σαν δόγμα και σαν θεωρίαν. Κανείς δεν μου ζήτησε ποτέ να γίνω μέλος του κόμματος».
Η ατομική βόμβα
Στη συνέχεια της επιστολής του ο Οπενχάιμερ εξιστορεί πώς η γοητεία της διάσπασης του ατόμου έφερε τα πάνω κάτω σε όσα εκείνος πίστευε για τη σχέση μεταξύ επιστήμης και πολέμου.
«Τον Αύγουστον του 1941, αγόρασα το Ηγκλ Χιλ εις το Μπέρκλεϋ δια την γυναίκα μου. Ήταν το πρώτο ιδιόκτητο σπίτι που απεκτήσαμεν. Εγκαταστάθημε εκεί μαζί με το μωρό μας (…) Πολλοί από τους άνδρας, τους οποίους είχα γνωρίσει προσελήφθησαν εις εργασίας σχετικάς με το ραντάρ και άλλα πολεμικά μηχανήματα. Δεν εύρισκα την απασχόλησιν αυτήν σύμφωνον με τον χαρακτήρα μου και τον χαρακτήρα ενός επιστήμονος. Όταν όμως προσελήφθην εις το πρόγραμμα αναπτύξεως της ατομικής ενέργειας ήλλαξα αντιλήψεις.
»Από την ημέρα που επετεύχθη η διάσπασις του ατόμου, μέσα εις τον νουν μου εσχηματίζοντο αι ιδέαι των πανίσχυρων ατομικών εκρήξεων, όπως άλλωστε συνέβαινε και με πολλούς άλλους φυσικούς. Όλοι αντελαμβανόμεθα πόση μπορούσε να αποβή η συμβολή των εκρήξεων αυτών διά την διεξαγωγήν του πολέμου.
»Όλοι εβλέπαμεν ότι ο νέος επιστημονικός παράγων ημπορούσε κυριολεκτικά να αλλάξη την ιστορίαν του κόσμου. (…) Το φθινόπωρον του 1941, ιδρύθη από την Εθνικήν Ακαδημίαν Επιστημών μία ειδική επιτροπή υπό την προεδρία του Άρθουρ Κόμπτον διά να μελετήση τας εφαρμογάς της διασπάσεως του ατόμου. Επήρα μέρος. (…) Αφιέρωσα αρκετόν χρόνον διά την μελέτην της ατομικής βόμβας. Με εκυρίευσε μία αύξουσα έξαψις κατά την εργασίαν μου αυτήν. Εκείνο που ζητούσα ήταν κάτι τρομερό, αλλά επίσης κάτι που με εγοήτευε πολύ, που με συνήρπαζε.
» (…) Επεράσαμεν το μεγαλύτερον μέρος του θέρους του 1942 εις Μπέρκλεϋ μελετώντας το θέμα της κατασκευής της ατομικής βόμβας επί τη βάσει όλων των θεωρητικών και πειραματικών στοιχείων που είχαμεν υπ’ όψιν. Προς το τέλος του ίδιου καλοκαιριού έλεγα εις τον δόκτορα Μπους ότι υπήρχε δυνατότης χρησιμοποιήσεως της διασπάσεως του ατόμου δια θερμοπυρηνικάς αντιδράσεις.
»Ύστερα από τας μελέτας αυτάς δεν έμενε πια καμμία αμφιβολία ότι εβαδίζαμεν προς μίαν επαναστατικήν επιστημονικήν κατάκτησιν. Αρχίσαμεν να βλέπωμεν την μεγάλην έκρηξιν του Αλαμογκόρντο και τις ακόμη μεγαλύτερες εκρήξεις του Ενιβετόκ. Εβλέπαμεν επίσης πόσον σκληρόν, πόσον αβέβαιον, πόσον απροσδιόριστον θα απεδεικνύετο αυτό το έργον.
»(…) Ο Κόμπτον μου εδήλωσε ότι ήταν αναγκαία μία εκκαθάρισις λόγω των δεσμών μου με αριστεράς οργανώσεις εις το παρελθόν. Αυτό πάντως, όπως μου εδηλώθη, δεν επρόκειτο να αποτελέση εμπόδιον διά την συνέχισιν της εργασίας μου».
Ο Οπενχάιμερ και επιτελείς του αμερικανικού στρατού κατά τη διάρκεια δοκιμών για την ατομική βόμβα
Η κούρσα με τον Χίτλερ
«Όλοι έβλεπαν ότι, αν το έργον αυτό ετελείωνε με επιτυχίαν και μάλιστα γρήγορα ήταν ασφαλές ότι θα επετάχυνε το τέρμα του πολέμου και θα επρολάμβανε μεγάλας θυσίας από την παράτασίν του, αντελαμβάνοντο ότι επρόκειτο περί ενός έργου άνευ προηγουμένου, του οποίου η επιτυχία ημπορούσε να αποβή προς μέγα όφελος της χώρας. Όλοι ήσαν βέβαιοι ότι το έργον θα εδημιούργει ιστορίαν, αν επετύγχανε.
»Είχαμεν πληροφορίας εκείνην την εποχήν ότι οι Γερμανοί είχαν αναπτύξει μεγάλην δραστηριότητα εις τας ατομικάς έρευνας. Και όλοι είχαμεν συναίσθησιν του τι θα εσήμαινε, αν ο Χίτλερ κατώρθωνε να έλθη πρώτος εις την μεγάλην αυτήν ιπποδρομίαν».
Στην τελική ευθεία
Βρισκόμαστε στα μέσα Ιουλίου 1945, λίγες μόλις ημέρες πριν οι δύο ατομικές βόμβες αφανίσουν τη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι. Όπως αφηγείται ο ίδιος ο Οπενχάιμερ, τα αποτελέσματα των δοκιμών ξεπέρασαν κάθε προσδοκία.
«Το πείραμα της 16ης Ιουλίου 1945 ήταν μια λαμπρά επιτυχία. Νομίζω ότι εις τα μάτια των υπευθύνων του υπουργείου αμύνης και άλλων προσωπικοτήτων που εγνώριζαν τα πράγματα η επιτυχία αυτή ήλθε ενωρίτερα από όσον επεριμέναμεν γενικώς.
»Νομίζω επίσης πως η επιτυχία αυτή ήταν μεγαλύτερη από εκείνην που προϋπελογίζαμεν. (…) Επιθυμώ πάντως αυτήν τη στιγμήν να αποδώσω δικαιοσύνην. Πολλοί συνέβαλαν εις την μεγάλην αυτήν κατάκτησιν, την πρώτην ιστορίαν. (…) Η τεραστία κατάκτησις δεν ήταν δημιούργημα ενός μόνον ανδρός.
Μπροστά στις τρομακτικές δυνάμεις του ατομικού πολέμου
Το καλοκαίρι του 1945, η Γερμανία έχει ήδη παραδοθεί και η Ιαπωνία απέχει ελάχιστα από το να παραδοθεί. Παρ’ όλα αυτά, όπως σαφώς αναφέρει ο Οπενχάιμερ, οι ΗΠΑ και οι επιστήμονές της δεν κάνουν πίσω.
» (…) Όταν επετύχαμεν εις το έργον μας και είδαμεν τι τρομακτικάς δυνάμεις είχαμεν θέσει εις την διάθεσιν του ανθρώπου, αρχίσαμεν να αναλογιζώμεθα ποίας συνεπείας ημπορούσε να έχη αυτή η κατάκτησις, δεδομένου ότι ο ρους του πολέμου είχεν αλλάξει, η Γερμανία είχεν ουσιαστικώς ηττηθή και η Ιαπωνία επήγαινε να γονατίση. Εν τούτοις δεν εσταματήσαμεν, δεν εχαλαρώσαμεν την προσπάθειάν μας.
Μετά τον όλεθρο
» (…) Ακόμη και κατά την εβδομάδα, κατά την οποίαν η Χιροσίμα και το Ναγκασάκι είχαν βομβαρδισθή με τας ατομικάς μας βόμβας, εμελετούσαμεν το μέλλον της ατομικής ενεργείας και του ατομικού προγράμματος των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο ατομικός πόλεμος ήταν εις τα όμματά μας κάτι το απέραντον και απεριόριστον.
» (…) Τον Νοέμβριον του 1946 επανέλαβα τα μαθήματά μου εις το Ινστιτούτον Τεχνολογίας της Καλιφόρνιας. (…) Εξακολουθούσα να αισθάνωμαι βαρείαν την ευθύνην διά τα πολλά προβλήματα, τα οποία δημιουργούσεν η ανάπτυξις της νέας αυτής δυνάμεως διά την χώραν μας. Έβλεπα ότι η ανάπτυξις της ατομικής ενεργείας επρόκειτο να παίξη ιστορικόν ρόλον εις την αναμέτρησιν μεταξύ του ελεύθερου κόσμου και της Σοβιετικής Ενώσεως.
»(…) Καθ’ όλην την διάρκειαν του πολέμου και την μεταπολεμικήν περίοδον υπεστηρίζαμεν την άποψιν ότι η ατομική προσπάθεια των Ηνωμένων Πολιτειών έπρεπε να κατανεμηθή κατά μίαν υγιή αναλογίαν μεταξύ στρατιωτικής και ειρηνικής. (…) Η προσοχή μας δεν έπαυσε ποτέ να περιλαμβάνη εις τον κύκλον της την Ιατρικήν, την τεχνολογίαν, την μηχανολογίαν. Αυτήν την άποψιν δεν θα παύσωμεν να την υποστηρίζωμεν διότι είναι η πλέον υγιής».
To Nαγκασάκι πριν και μετά τη ρίψη της ατομικής βόμβας
Η αλήθεια του
Όπως αναφέρουν «ΤΑ ΝΕΑ» της 5ης Μαΐου 1954 η δημοσιοποίηση της επιστολής Οπενχάιμερ προκάλεσε έντονες, υπέρ του επιστήμονα, αντιδράσεις.
«Ολόκληρος ο επιστημονικός κόσμος των Ηνωμένων Πολιτειών εστάθη αμέσως παρά το πλευρόν του, έφραξε τον δρόμον εις τους “δημιουργούς κομμουνιστών” και κατέφερε κατά του Μακαρθισμού δεινόν ηθικόν πλήγμα».
Όπως επίσης, ορθά, σχολιάζουν «ΤΑ ΝΕΑ» η ανωτέρω επιστολή του Οπενχάιμερ είχε τον χαρακτήρα απολογίας, συνεπώς ο επιστήμονας δεν είχε τη δυνατότητα να εκφράσει με μεγαλύτερη σαφήνεια «το προσωπικόν του δράμα» για τις συνέπειες του επιστημονικού του επιτεύγματος, κάτι που όμως έκανε στις συζητήσεις του με ανθρώπους του περιβάλλοντός του.
«Εις τας προσωπικάς του επαφάς όμως με πιστούς φίλους του δεν διστάζει να εκθέση τας φάσεις του δράματος το οποίον έζησε κάτω από την λάμψιν της εκτυφλωτικής δόξης του. Το φρικτόν δράμα της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι τον ετυράννησε πολύ και τον τυραννεί. Θα ήταν παράξενο αν δεν τον τυραννούσε».
Είχε λοιπόν δηλώσει ο ίδιος ο Οπενχάιμερ:
«Ο ανιστόρητος θάνατος των μυριάδων κατοίκων του Ναγκασάκι και της Χιροσίμα, μέσα εις τον ασύλληπτον χαλασμόν που προεκάλεσαν οι ατομικές βόμβες συνέτριψαν την ψυχήν μου. Παντού και πάντα με κατεδίωκεν ο τρομακτικός εφιάλτης αυτής της ατελείωτης και σιωπηλής στρατιάς των σκιών των θυμάτων.
»Μέσα μου ερρίζωσεν ένα καταθλιπτικόν αίσθημα ενοχής. Ήμουν υπεύθυνος διά την συμφοράν αυτήν, παρομοίαν της οποίας δεν αναφέρει η παγκόσμια ιστορία; Ιδού διατί είχα δισταγμούς όταν εκλήθην να εργασθώ διά την υδρογονοβόμβαν. Αναλογιζόμουν, συνεχώς, ημέραν και νύκτα, αν ευρισκόμην εν τάξει απέναντι της συνειδήσεώς μου. Ήμουν ένα νέος Άμλετ…»
