Oppenheimer: Γεγονότα και μυθοπλασία στο νέο έπος του Christopher Nolan

Υπήρξαν κάποιες προσωπικότητες στην πιο πρόσφατη ανθρώπινη ιστορία που άφησαν το στίγμα τους ανεξίτηλο. Μετρημένες στα δάχτυλα, αυτές οι προσωπικότητες, μετά το θάνατό τους, συνέχισαν και συνεχίζουν να ζουν αφενός μέσα από την κληρονομιά τους στην ανθρωπότητα κι αφετέρου μέσα από τα έργα που ενέπνευσαν. Έργα παντός είδους: βιογραφίες, βιβλία, ντοκιμαντέρ και ταινίες – όλα τους προσπάθειες να τρυπώσουμε λίγο πιο βαθιά στην ψυχοσύνθεση, στην «κοιλιά», στη συνείδηση των ανθρώπων εκείνων που πήραν, κάποια στιγμή μέσα στον προηγούμενο αιώνα, από το χέρι ολάκερο τον κόσμο και τον οδήγησαν σε μια νέα εποχή.

Μια ανθρώπινη «χοάνη αντιφάσεων»

Μία από αυτές τις προσωπικότητες ήταν αδιαμφισβήτητα ο J. Robert Oppenheimer. Ή αλλιώς, «ο πατέρας της ατομικής βόμβας», ο «Αμερικανός Προμηθέας». Η πολυαναμενόμενη ταινία του ανήσυχου Christopher Nolan δεν αποτελεί την πρώτη προσπάθεια να ειπωθεί η ιστορία του J. Robert Oppenheimer. Τα τελευταία χρόνια, καμιά άλλη προσωπικότητα δεν έχει εμφανιστεί τόσο έντονα, τόσο συχνά, στην σύγχρονη αμερικανική λαϊκή κουλτούρα όσο αυτός.

Ο Αμερικανός σκηνοθέτης ντοκιμαντέρ και καθηγητής στο UC Berkeley Jon Else, δημιουργός του επίσης εμπνευσμένου από τον Oppenheimer ντοκιμαντέρ του 1981 «The Day After Trinity», προσπάθησε κάποτε να εξηγήσει αυτό το φαινόμενο λέγοντας τα εξής: «Ο Oppenheimer είναι ακαταμάχητος για έναν συγγραφέα ή κινηματογραφικό παραγωγό επειδή ο ίδιος αποτελεί μια τέτοια χοάνη αντιφάσεων. Έχουμε να κάνουμε με ένα ήπιων τόνων “φυτό” που κέρδισε τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο· έναν εύθραυστο εστέτ, έναν ρομαντικό ποιητή, ο οποίος ήταν ταυτόχρονα ένας σκληροτράχηλος καουμπόης που καβαλούσε άλογα τη νύχτα με τους κεραυνούς να πέφτουν παντού γύρω του, πιθανώς απαγγέλλοντας Μπωντλαίρ. Έχουμε να κάνουμε με έναν άνθρωπο ασύμφωνο με τον μιλιταρισμό, ο οποίος φαινόταν να αισθάνεται απόλυτα οικεία εντός του Καπιτωλίου στην Ουάσιγκτον. Πάνω απ’ όλα, έχουμε να κάνουμε με έναν από τους πιο έξυπνους ανθρώπους, ο οποίος όμως βρισκόταν ακόμα στο μεταίχμιο του 20ού αιώνα, όταν έγινε η χρήση της βόμβας στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Και αυτό είναι πολύ καλό για να το προσπεράσεις αν είσαι καλλιτέχνης ή αν είσαι ιστορικός».

Κρίνοντας από την φιλμογραφία του μέχρι τώρα, ο Christopher Nolan πάντοτε γοητευόταν από πολυσχιδείς προσωπικότητες, από τραγικούς ήρωες στην αναζήτησή τους για εξιλέωση και από πολύπλοκες ιστορίες με προεκτάσεις τέτοιες που να φέρνουν θεατές και ήρωες αντιμέτωπους με την ίδια την ανθρώπινη φύση και τα όρια της ηθικής. Προκειμένου να πλάσει το πορτραίτο του Oppenheimer και να υφάνει κινηματογραφικά την τραγική, τελικά, ιστορία του, ο Nolan βασίστηκε στην λεπτομερή και άκρως αποκαλυπτική, βραβευμένη με Πούλιτζερ, βιογραφία των Kai Bird και Martin J. Sherwin «American Prometheus: The Triumph and Tragedy of J. Robert Oppenheimer», η οποία χρειάστηκε πάνω από 25 χρόνια για να ολοκληρωθεί.

Γεγονός ή μυθοπλασία

Ο Nolan καταφέρνει να μην αφήσει ούτε ένα κομμάτι διαλόγου, ούτε μια τόση δα πληροφορία σχετικά με τη ζωή του J. Robert Oppenheimer από την ενδελεχή αυτή βιογραφία ανεκμετάλλευτη, μεταφέροντας τελικά επί της οθόνης σχεδόν κάθε μία από τις 721 σελίδες του βιβλίου. Παρόλα αυτά, πρόκειται για μια κινηματογραφική μεταφορά, η οποία συχνά απαιτεί συντμήσεις ή προσαρμογές, τις οποίες κανένας σκηνοθέτης, όσο χαρισματικός και αν είναι, δεν μπορεί να τις αποφύγει εξολοκλήρου. Με οδηγό, λοιπόν, το βιβλίο – το οποίο, σημειωτέον, βασίστηκε σε εξωφρενικά πολλές συνεντεύξεις, απομαγνητοφωνημένα πρακτικά, επιστολές, ημερολόγια, ακόμα και απόρρητα έγγραφα και φακέλους του FBI – πάμε να δούμε μια σύνοψη του τι είναι γεγονός και τι είναι μυθοπλασία στο τελευταίο πόνημα του Christopher Nolan.

Το δηλητηριασμένο μήλο

Σε μία από τις πρώτες κιόλας σκηνές ο νεαρός Oppenheimer επιχειρεί να δηλητηριάσει τον καθηγητή του στο Cambridge Patrick Blackett, εγχέοντας κυανιούχο κάλλιο στο μήλο του. Η μικρή αυτή ιστορία από την πρώτη νιότη του πρωταγωνιστή μοιάζει με προϊόν φαντασίας, όμως είναι πραγματικό γεγονός. Σύμφωνα με το βιβλίο «Αμερικανός Προμηθέας», το φθινόπωρο του 1925, ο Oppenheimer αποπειράθηκε όντως να δηλητηριάσει τον καθηγητή του. Ευτυχώς, ο Patrick Blackett δεν κατανάλωσε το φρούτο, όμως το πανεπιστήμιο έμαθε για το περιστατικό. Οι γονείς του Oppenheimer παρενέβησαν για να αποτρέψουν την αποβολή του και ο νεαρός επιστήμονας τέθηκε υπό επιτήρηση και αναγκάστηκε να κάνει κάποιες συνεδρίες με έναν σύμβουλο ψυχικής υγείας.

Στην ταινία, ο Oppenheimer αλλάζει γνώμη σχετικά με τη δηλητηρίαση, αλλά όταν εμφανίζεται στο εργαστήριο για να πάρει το μήλο, δεν είναι ο Patrick Blackett αυτός που το κρατάει, αλλά ο διάσημος Δανός φυσικός Niels Bohr. Ενώ, όμως, η απόπειρα δηλητηρίασης είναι γεγονός, ο Bohr δεν ήταν παρόν στο περιστατικό. Η γνωριμία του Oppenheimer με τον Bohr συνέβη ένα χρόνο αργότερα, την άνοιξη του 1926, μέσω του Ernest Rutherford, επικεφαλής του εργαστηρίου του Cambridge. Η συνομιλία μεταξύ τους που παρακολουθούμε, ωστόσο, είναι πραγματική.

Η ολέθρια σχέση

Ο Robert Oppenheimer γνώρισε την Jean Tatlock σε ένα πάρτι που διοργάνωσε η σπιτονοικοκυρά του το 1936. Στο βιβλίο, η Tatlock περιγράφεται ως «μια γυναίκα με ελεύθερο και διψασμένο, ποιητικό μυαλό(…) πάντα το μοναδικό άτομο στο δωμάτιο, όποιες και αν ήταν οι συνθήκες, που παρέμενε αξέχαστο». Ήταν επίσης επίσημο μέλος του Κόμματος, αν και είχε παραδεχτεί στον Oppenheimer ότι «ήταν αδύνατο να είναι ένθερμη κομμουνίστρια». Ανάμεσά τους αναπτύχτηκε ένα θυελλώδες ειδύλλιο, τόσο θυελλώδες όσο απεικονίζεται στην ταινία. Αυτό αποτελεί γεγονός.

Για τον Oppenheimer, η Tatlock ενδεχομένως να ήταν και ο έρωτας της ζωής του. Η Tatlock όμως είχε συχνά αλλοπρόσαλλη συμπεριφορά, την οποία ο Nolan συνοψίζει αδρά στο μίσος της για τα λουλούδια, το οποίο επίσης προέρχεται απευθείας από το βιβλίο. Εκείνο όμως που δεν λέγεται ποτέ στην ταινία είναι πως στην πραγματικότητα η Tatlock πάλευε με τη σεξουαλικότητά της, σε μια εποχή που το να είσαι queer θεωρούνταν ψυχική διαταραχή. Αυτό φυσικά την τρόμαζε και επιπλέον οδήγησε στο τέλος της σχέσης της με τον Oppenheimer. Ενώ η ταινία παρουσιάζει τον Oppenheimer ως εκείνον που βάζει τέλος στη σχέση τους, στο βιβλίο καθίσταται σαφές ότι «στο τέλος, η Tatlock ήταν εκείνη που έφερε την οριστική ρήξη». Το τι μπορεί να λέει τώρα αυτή η επιλογή του ίδιου του Nolan σε σχέση με τη γυναικεία δράση είναι μια άλλη μεγάλη συζήτηση.

Τα «ακατοίκητα» Τρίνιτι και Λος Άλαμος

Η ταινία επικεντρώνεται ιδιαίτερα στο Λος Άλαμος του Νιου Μέξικο, όπου διεξήχθη μεγάλο μέρος του Manhattan Project, και στο Τρίνιτι, όπου έγινε η δοκιμή της ατομικής βόμβας. Τα μέρη αυτά παρουσιάζονται ως άγονα, αχανή και έρημα. Η θλιβερή πραγματικότητα όμως είναι πως δεν ήταν λίγοι οι άνθρωποι που εκτοπίστηκαν τότε από τα σπίτια τους προκειμένου να στηθεί εκεί το εργαστήριο. Υπήρχαν αγροτικές κοινότητες ιθαγενών που ζούσαν τόσο στην περιοχή τους Λος Άλαμος όσο και στο Τρίνιτι, αλλά δυστυχώς η μόνη αναφορά που γίνεται σε αυτούς τους ανθρώπους, ακριβώς όπως και με τα θύματα στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι, είναι σύντομη, αποστασιοποιημένη και υπαινικτική. Γι’ αυτό και οι πρώτες προβολές της ταινίας γέννησαν διαμαρτυρίες που σκοπό είχαν να επιστήσουν την προσοχή στη ζημιά που προκάλεσε η αμερικανική κυβέρνηση σε αυτούς τους ανθρώπους, πολλοί από τους οποίους αργότερα εμφάνισαν καρκίνο ως αποτέλεσμα της έκθεσης στην ακτινοβολία.

Οι κρίσιμες ώρες πριν τη δοκιμή

Δεν θα ήταν ταινία αν οι επιστήμονες στο Λος Άλαμος δεν αντιμετώπιζαν ένα εμπόδιο την τελευταία στιγμή, λίγο πριν από τη δοκιμή στο Τρίνιτι. Σύμφωνα με τον «Αμερικανό Προμηθέα», η νύχτα πριν από τη δοκιμή σημαδεύτηκε από «ανέμους ταχύτητας τριάντα μιλίων την ώρα και έντονες καταιγίδες», αυξάνοντας την αγωνιώδη πιθανότητα καθυστέρησης. Και η δοκιμή όντως καθυστέρησε, αλλά σε αντίθεση με την ταινία που δραματοποιεί τα γεγονότα λίγο παραπάνω για χάρη της μυθοπλασίας, η καθυστέρηση αυτή είχε διάρκεια μόνο 90 λεπτά.

Επιπλέον, κατά την παραμονή της δοκιμής, υπήρχε μεγάλη αγωνία σχετικά με το εάν τελικά η βόμβα είχε τη δυνατότητα να αναφλέξει την ατμόσφαιρα και να καταστρέψει κάθε μορφή ζωής στη Γη. Ο φόβος αυτός υπήρχε στ’ αλήθεια. Το ζήτημα έθεσε για πρώτη φορά ο Ουγγροαμερικανός θεωρητικός φυσικός και αργότερα «πατέρας της βόμβας υδρογόνου» Edward Teller, κάνοντας λόγο για μια ασταμάτητη αλυσιδωτή αντίδραση που θα πυροδοτούσε άζωτο στην ατμόσφαιρα. Γεγονός είναι ότι αυτή η πιθανότητα απασχόλησε τόσο που ο ίδιος ο Oppenheimer αναζήτησε διαβεβαίωση – όχι από τον από τον Albert Einstein όπως βλέπουμε στην ταινία του Nolan – από τον Karl T. Compton, πρόεδρο του MIT, ο οποίος φέρεται να είπε: «Καλύτερα να δεχτούμε τη σκλαβιά από τους Ναζί παρά να διακινδυνεύσουμε να ρίξουμε την αυλαία της ανθρωπότητας».

Η συνενοχή του Oppenheimer

Ενώ συμμεριζόταν το επιχείρημα του Δανού φυσικού Niels Bohr ότι η απειλή της βόμβας θα έπρεπε να εγκαινιάσει μια εποχή συνεργασίας, στην πράξη, όταν ήρθε η ώρα της απόφασης για το πού και πώς θα την χρησιμοποιούσαν, ο Oppenheimer ισχυρίστηκε ότι δεν ήταν ευθύνη των επιστημόνων να αποφασίσουν πώς θα χρησιμοποιηθεί η βόμβα. Αρνήθηκε να υποστηρίξει τις προσπάθειες του Ουγγροαμερικανού φυσικού Leo Szilard να εμποδίσει τη ρίψη της βόμβας στην Ιαπωνία, και στην κρίσιμη συνάντηση επιστημόνων και στρατιωτικών που πραγματοποιήθηκε έδωσε σιωπηλά την ευλογία του στην απόφαση για τη ρίψη της βόμβας στην Ιαπωνία. Ο Oppenheimer «έπαιξε διφορούμενο ρόλο σε αυτή την κρίσιμη συζήτηση», γράφουν οι Bird και Sherwin στον «Αμερικανό Προμηθέα». «Δεν είχε κερδίσει τίποτα και είχε συναινέσει σε όλα».

Τη στάση που κράτησε ο Oppenheimer τότε επιβεβαιώνουν και τα επίσημα πρακτικά της συνάντησης. Έτσι, τα όσα βλέπουμε να διαδραματίζονται στην ταινία του Nolan είναι καταγεγραμμένα γεγονότα. Ωστόσο, η στιγμή που το Κιότο αφαιρείται από τον κατάλογο των στόχων επειδή ο υπουργός Εξωτερικών έκανε εκεί μήνα του μέλιτος ήταν μια προσθήκη της τελευταίας στιγμής στο σενάριο, εμπνευσμένη από την έρευνα του ίδιου του ηθοποιού James Remar για τον χαρακτήρα του.

Η συνάντηση με τον Πρόεδρο Truman

Η διαβόητη συνάντηση του Oppenheimer με τον 33ο Πρόεδρο των ΗΠΑ Harry Truman πραγματοποιήθηκε τον Οκτώβριο του 1945. Και όντως δεν πήγε καλά. Ο Oppenheimer απέτυχε να πείσει τον πρόεδρο για την ανάγκη ελέγχου της ατομικής ενέργειας σε παγκόσμιο επίπεδο, ενώ ο Truman δήλωσε με σιγουριά ότι οι Σοβιετικοί δεν θα αποκτούσαν ποτέ τη βόμβα. Σαν να μην έφταναν αυτά, ο Oppenheimer ομολόγησε πως είχε τεράστιες ενοχές για το Manhattan project, γεγονός που έκανε τον Truman να αηδιάσει. Βέβαια, η ατάκα του στην ταινία «Μην ξαναφέρεις αυτό το κλαψιάρικο μωρό στο γραφείο μου» δεν είναι σίγουρο πως ειπώθηκε. Κάποιοι ισχυρίζονται ότι είναι εμπνευσμένη από αντίστοιχα σχόλια που έκανε γενικά ο Truman, ενώ άλλοι λένε πως ήταν πραγματικό σχόλιο, το οποίο όμως έκανε περίπου έναν χρόνο μετά τη συνάντηση σε επιστολή του προς τον Υπουργό Εξωτερικών του.

Η κόντρα με τον Lewis Strauss

Μια από τις βασικές σχέσεις στις οποίες επικεντρώνεται η ταινία του Nolan είναι εκείνη του Oppenheimer με τον πρόεδρο της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας Lewis Strauss (Robert Downey Jr.). Σύμφωνα με τον «Αμερικανό Προμηθέα», οι δυο τους γνωρίστηκαν το 1947 στο πανεπιστήμιο του Princeton και αρχικά ήταν εγκάρδιοι μεταξύ τους. Στη συνέχεια όμως «γεννήθηκαν οι σπόροι μιας τρομερής βεντέτας». Όπως απεικονίζεται και στην ταινία, η εμπάθεια του Strauss για τον Oppenheimer ξεκίνησε όταν το 1949, όταν οι δύο άνδρες διαφώνησαν σχετικά με την εξαγωγή ραδιοϊσοτόπων μπροστά στο Κονγκρέσο και ο Oppenheimer τον χλεύασε μπροστά σε όλους. «Ο Strauss ήταν θυμωμένος και θα έμενε θυμωμένος μέχρι να ξεκαθαρίσει τον λογαριασμό … Ο Oppenheimer είχε εξασφαλίσει για τον εαυτό του έναν επικίνδυνο εχθρό που ήταν ισχυρός και είχε επιρροή σε κάθε τομέα της επαγγελματικής ζωής του Ρόμπερτ», αναφέρει το βιβλίο.

Παρόλα αυτά, ενώ η διαμάχη του Strauss με τον Oppenheimer ήταν από πολλές απόψεις ασήμαντη για την εξουσία, οι δυο τους αργότερα διαφώνησαν έντονα και σχετικά με τη βόμβα υδρογόνου. Η ταινία συμπυκνώνει τα χρόνια της διαμάχης γύρω από τη βόμβα υδρογόνου, ενώ παράλληλα παίρνει και κάποιες δραματουργικές ελευθερίες προκειμένου να ενισχύσει την όλη εμπάθεια ανάμεσα στους δύο άντρες. Για παράδειγμα, ο Strauss του Downey Jr. αποκαλύπτει στα τέλη της ταινίας ότι είναι μάρτυρας μιας προσωπικής συνάντησης μεταξύ του Oppenheimer και του Albert Einstein, υποψιαζόμενος ότι ο πρώτος προσπάθησε ρητά να στρέψει την επιστημονική κοινότητα εναντίον του. Στην πραγματικότητα, όμως, αυτή η συνάντηση δεν συνέβη ποτέ.

Η σχέση του Oppenheimer με τον Albert Einstein

Είναι γεγονός ότι και οι δύο άνδρες εργάζονταν στο Πανεπιστήμιο Princeton τη δεκαετία του 1940. Ο Einstein ήταν καθηγητής φυσικής και ο Oppenheimer ήταν διευθυντής του Ινστιτούτου Προηγμένων Μελετών του πανεπιστημίου. Έτσι, το πορτρέτο της ταινίας για τη σχέση τους είναι σε μεγάλο βαθμό ακριβές. Ο Einstein δεν συμμετείχε ποτέ στην κβαντική επανάσταση, με αποτέλεσμα ο Oppenheimer να τον θεωρεί κατάλοιπο μιας άλλης εποχής. Σύμφωνα με του Bird και Sherwin, η σχέση τους ήταν «πάντα διστακτική», αν και ο Einstein «τελικά απέκτησε έναν συγκρατημένο σεβασμό» για τον νεότερο επιστήμονα.

Ωστόσο, οι δύο συνομιλίες τους που βλέπουμε στην ταινία δεν συνέβησαν ποτέ, αν και η κομβική συνάντηση του 1947 που επαναλαμβάνεται σε όλη την ταινία φαίνεται να αναφέρεται σε μια πραγματική γιορτή γενεθλίων που διοργάνωσε το Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών για τον Αϊνστάιν το 1947.