Η Συνθήκη της Λωζάννης μέσα από την πέννα του Έρνεστ Χέμινγουεϊ

Επτά μήνες κράτησαν οι διαπραγματεύσεις μέχρι τελικά να πέσουν οι υπογραφές στην πιο σημαντική συνθήκη ειρήνης των τελευταίων 100 χρόνων για την Ελλάδα, την Τουρκία, αλλά και όλες τις χώρες που συμμετείχαν στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Η Διάσκεψη Ειρήνης της Λωζάννης πραγματοποιήθηκε στην ομώνυμη ελβετική πόλη από τον Νοέμβριο του 1922 έως τον Ιούλιο του 1923 και, πέραν της οριστικοποίησης των ελληνοτουρκικών συνόρων, αποτέλεσε ένα μείζον διεθνές γεγονός με το οποίο γράφτηκε ο επίλογος του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου στην Εγγύς και τη Μέση Ανατολή.

Από τις 22 Νοεμβρίου έως τις 16 Δεκεμβρίου 1922, ένας από τους σημαντικότερους συγγραφείς του 20^ου αιώνα, ο άνθρωπος που αφιέρωσε τη ζωή του στη συγγραφή, ο 23χρονος τότε Έρνεστ Χέμινγουεϊ, κάλυψε δημοσιογραφικά τις εκτενείς διαπραγματεύσεις ως ανταποκριτής της εφημερίδας Toronto Star, στέλνοντας αρκετά κείμενα. Πολλές από τις ανταποκρίσεις του αναφέρονταν στη διαμάχη Σοβιετικής Ένωσης και Μεγάλης Βρετανίας σε σχέση με το μελλοντικό καθεστώς των Τουρκικών (sic) Στενών.

Η εμπειρία του από τη Λωζάννη ενέπνευσε ένα ποίημα, το «Έκαναν όλοι τους ειρήνη –τι είναι η ειρήνη;», που δημοσιεύτηκε στη συνέχεια από τον Έζρα Πάουντ στο The Little Review, ένα πολύ πρωτοποριακό αμερικανικό λογοτεχνικό περιοδικό. Το ποίημα εντόπισε και μετέφρασε ο ποιητής, μεταφραστής, δοκιμιογράφος και καθηγητής Ιστορίας, Πολιτικής Θεωρίας και Διεθνών Σχέσεων στο Αμερικανικό Κολέγιο Ελλάδας κ. Χάρης Βλαβιανός και από πέρσι κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Περισπωμένη.

Όπως σημειώνει και στον πρόλογο του ο κ. Βλαβιανός, το ποίημα διατηρεί ακόμα και σήμερα έντονο ιστορικό ενδιαφέρον, καθώς ήδη από τους πρώτους στίχους αναφέρεται στην γενοκτονία των Αρμενίων και στη συνέχεια στον Βενιζέλο και τη μοίρα του Ελληνικού Πατριαρχείου μετά την Καταστροφή. Είναι επίσης προκλητικά ή και διασκεδαστικά τα όσα λέει για τους πρωταγωνιστές της διάσκεψης: Ο Ισμέτ Πασάς (ο Ινονού) «κάνει τον κουφό για να μην ακούει τις αιτιάσεις των Βρετανών», ο Κεμάλ είναι «φιλοπόλεμος», ο Μουσολίνι «παλιάνθρωπος», αλλά και ανόητος αφού «φωτογραφίζεται κρατώντας ένα βιβλίο ανάποδα» και ο Βενιζέλος «πανούργος». Ο τίτλος του ποιήματος, με το ερωτηματικό στο δεύτερο μέρος της πρότασης, μας προϊδεάζει για το τι θ’ ακολουθήσει, για το πώς φαινόταν αυτή η «ειρήνη» σ’ έναν νεαρό ανταποκριτή και ανερχόμενο συγγραφέα.

Παρά την ειρωνική χροιά του Χέμινγουεϊ, τις δηκτικές αναφορές του στα μείζονα ζητήματα που τέθηκαν στη διάσκεψη και τους διόλου κολακευτικούς χαρακτηρισμούς των πρωταγωνιστών της, η Συνθήκη της Λωζάννης τελικά, μετά από έναν αιώνα ισχύος, φαίνεται πως δίνει μια απάντηση στο ερώτημα του τίτλου του ποιήματος, «Τι είναι ειρήνη;». Οι διαπραγματεύσεις εκείνων των επτά μηνών στις όχθες της λίμνης της Γενεύης και η αιωνόβια πλέον Συνθήκη αποτελούν θεμέλιο λίθο ειρήνης και σταθερότητας.

«Έκαναν όλοι τους ειρήνη –τι είναι η ειρήνη;»

Ολοι οι Τούρκοι είναι ευγενείς και ο Ισμέτ Πασάς είναι λίγο κουφός.
Οι Αρμένιοι όμως. Τι θα γίνει με τους Αρμένιους; Α! Οι Αρμένιοι.

Ο Λόρδος Κέρζον γουστάρει τ’ αγοράκια.

Και ο Τσιτσέριν επίσης.
Και ο Μουσταφά Κεμάλ επίσης. Είναι και ομορφάντρας. Τα μάτια του είναι πολύ κοντά το ένα στ’ άλλο, αλλά κάνει πόλεμο. Τέτοιος είναι.

Ο Λόρδος Κέρζον δεν αγαπάει τον Τσιτσέριν. Διόλου. Τα γένια του στάζουν και τα χέρια του είναι κρύα. Ολη την ώρα σκέφτεται.
Και ο Λόρδος Κέρζον σκέφτεται. Είναι όμως πιο ψηλός και πηγαίνει στο St.Moritz.

Ο κ. Τσάιλντ δεν φοράει καπέλο.
Ο βαρόνος Χαγιάσι μπαινοβγαίνει στο αυτοκίνητο.

Ο μεσιέ Μπαρέρ λαμβάνει τηλεγραφήματα. Κι ο μαρκήσιος Γκαρόνι επίσης.

Τα τηλεγραφήματά του φτάνουν με μοτοσικλέτες από τον ΜΟΥΣΣΟΛΙΝΙ.

Ο ΜΟΥΣΣΟΛΙΝΙ έχει μάτια αράπη κι έναν σωματοφύλακα και φωτογραφίζεται να διαβάζει ένα βιβλίο ανάποδα. Ο ΜΟΥΣΣΟΛΙΝΙ είναι υπέροχος. Διαβάστε την Daily Mail.

Είχα γνωρίσει τον Μουσσολίνι. Κανείς δεν τον χώνευε τότε. Ούτε κι εγώ τον χώνευα. Ηταν παλιάνθρωπος. Ρωτήστε τον μεσιέ Μπαρέρ.

Πίνουμε όλοι κοκτέιλ. Είναι άραγε νωρίς για κοκτέιλ;

Τι θα ‘λεγες για ένα ποτό Τζορτζ; Ελα Ναύαρχε ας πιούμε ένα κοκτέιλ.

Μόλις που προλαβαίνουμε πριν το γεύμα. Τι έγινε κι αν πάρουμε; Οχι πολύ ξηρό.

Λοιπόν παιδιά τι νέα έχουμε σήμερα;

Α! Είναι πονηροί. Είναι πονηροί.

Ποιον έχουμε σήμερα στην υποεπιτροπή Ναύαρχε;

Ο κ. Σταμπολίσκι ανεβοκατεβαίνει τον λόφο. Ας μη μιλήσουμε για τον κ. Βενιζέλο. Είναι πανούργος. Είναι ολοφάνερο. Το γενάκι του τα λέει όλα.

Ο κ. Τσάιλντ δεν είναι πανούργος.

Η κυρία Τσάιλντ έχει μικρό στήθος και ο κ. Τσάιλντ είναι ιδεαλιστής κι έγραψε τις προεκλογικές ομιλίες του Χάρντινγκ και αποκαλεί τον Γερουσιαστή Μπέβεριτζ, Αλ.

Με ξέρεις Αλ.

Ο Λίνκολν Στέφενς είναι με τον Τσάιλντ. Το κεφαλαίο Τ κάνει το αστείο προφανές.

Υστερα υπάρχει το θέμα της Μοσούλης και του Ελληνα Πατριάρχη.

Τι θα γίνει με τον Ελληνα Πατριάρχη;

Παρίσι – Λωζάννη 1922

Οι ανταποκρίσεις του

Προτού βρεθεί στην Λωζάννη, τον Οκτώβρη του 1922, ο Έρνεστ Χέμινγουεϊ είχε περάσει τρεις βδομάδες στην Κωνσταντινούπολη καλύπτοντας την ελληνοτουρκική σύγκρουση. Αν και το χρονικό διάστημα παραμονής του Χέμινγουεϊ στην Τουρκία ήταν βραχύ, τα όσα είδε, άκουσε και έζησε εκείνες τις τρεις εβδομάδες, εκτός από τις ανταποκρίσεις του για την Toronto Star και διάφορες αναφορές του σε προσωπικές επιστολές, εμφανίζονται και στη μυθοπλασία του. Οι εμπειρίες του εκεί τον συνόδευαν για την επόμενη δεκαετία και τελικά διαμόρφωσαν βαθιά τη λογοτεχνική του ταυτότητα.

Ο Χέμινγουεϊ παρέμεινε στην Κωνσταντινούπολη κατά τη διάρκεια της διάσκεψης των Μουδανιών, η οποία διευθέτησε την ανακωχή μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων και διατήρησε την ειρήνη μεταξύ Τούρκων και Βρετανών, οι οποίοι δεν ήταν ποτέ τυπικά σε πόλεμο, αλλά βρίσκονταν στα πρόθυρα. Ένα από τα αποτελέσματα αυτής της διάσκεψης ήταν η προσφυγική κρίση, κατά την οποία δόθηκε σε Έλληνες και Αρμένιους προθεσμία δεκαπέντε ημερών από την υπογραφή της στις 11 Οκτωβρίου 1922 για να εγκαταλείψουν την Τουρκία.

Ο εκτοπισμός όλων αυτών των ανθρώπων δημιούργησε ένα χάος. Οι πρόσφυγες που κατευθύνονταν προς την Ελλάδα έπρεπε να αφήσουν σχεδόν τα πάντα και να εκκενώσουν αμέσως την περιοχή, πολλοί από τους οποίους δια ξηράς, μέσω Θράκης. Ο Χέμινγουεϊ έγινε προσωπικά μάρτυρας αυτής της ανθρωπιστικής κρίσης. Εγκατέλειψε σύντομα από την Κωνσταντινούπολη, όχι όμως για τη Σμύρνη. Στις 16 Οκτωβρίου, έφυγε για να επισκεφθεί την Αδριανούπολη για να βρεθεί κοντά στους πρόσφυγες.

Εκτός από το ποίημα «Έκαναν όλοι τους ειρήνη –τι είναι η ειρήνη;», στο ίδιο εκείνο τεύχος του The Little Review δημοσιεύτηκε και η πρώτη συλλογή διηγημάτων του Έρνεστ Χέμινγουεϊ με τον τίτλο «In Our Time» (Στον καιρό μας), που αποτελείται από έξι σύντομες ιστορίες από εκείνη την περίοδο. Δύο από αυτές αφορούν την Ελλάδα. Η τρίτη περιγράφει με δραματικό τρόπο την άφιξη των προσφύγων στην Αδριανούπολη μετά την καταστροφή της Σμύρνης, «με τα γυναικόπαιδα στοιβαγμένα σε κάρα ανάμεσα σε στρώματα, καθρέπτες, ραπτομηχανές και σάκους με ρούχα».

Η συλλογή φανερώνει έναν κόσμο γεμάτο βία και πόνο, δυστυχία, εκτελέσεις- είναι ένας κόσμος απογυμνωμένος από κάθε είδους ρομαντισμό. Στα κείμενα του Χέμινγουεϊ για τα γεγονότα του 1922, σχεδόν όλοι είναι θύματα και η Σμύρνη είναι η προσωποποίηση της σκληρότητας και της ωμής βίας˙ είναι ένα σύμβολο των πληγών που άφησε σε ολόκληρη την Ευρώπη ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Σίγουρα, η Τουρκία δεν είναι ο μόνος τόπος όπου ο Χέμινγουεϊ έγινε μάρτυρας της φρίκης του πολέμου. Οι προσωπικές του εμπειρίες στο μέτωπο παρείχαν πολλές τέτοιες ευκαιρίες. Αλλά στο μέτωπο, οι εμπειρίες του Χέμινγουεϊ ήταν σε μεγάλο βαθμό στρατιωτικές. Στην Τουρκία, έγινε μάρτυρας της δυστυχίας των προσφύγων με τρόπο που δεν έγινε ποτέ στην Ιταλία.