Για κάποιον λόγο και δεν χρειάζεται να πω ποιόν (ο νοών νοείτω) η ελληνική πολιτική επικαιρότητα μου έφερε στο μυαλό μια μεγάλη ταινία του παγκόσμιου κινηματογράφου. Θα μοιραστώ κάποιες σκέψεις γι’ αυτήν την ταινία αλλά δεν θα κάνω περαιτέρω σχολιασμούς, αφήνοντας στον καθένα να οδηγηθεί στα δικά του συμπεράσματα (αν οδηγηθεί) και να κάνει τους δικούς του συνειρμούς (αν τους κάνει).
Eκ πρώτης όψεως, αυτή η ταινία, το «If….» (το «Εάν» όπως αυτολεξί μεταφράστηκε στην Ελλάδα), μοιάζει να αφουγκράζεται το έκρυθμο, επαναστατικό κλίμα του 1968, χρονιάς πρώτης προβολής της στις αίθουσες: σε ένα σχολείο της Μεγάλης Βρετανίας (ο χρόνος δεν ορίζεται με ακρίβεια) το ένστικτο της ατομικής ελευθερίας των μαθητών εξεγείρεται βίαια κατά του στυγερού συστήματος, της αφόρητης ιεραρχίας, της αυστηρής πειθαρχίας.
Μέχρι να έρθει η ώρα του τελικού ξεσπάσματος με την συγκλονιστική σκηνή πολέμου ανάμεσα στους οικότροφους μαθητές που μετατρέπονται σε στρατιώτες – ελεύθερους σκοπευτές και τους «μεγάλους» (οι δάσκαλοι και οι επίσημοι καλεσμένοι στην τελετή αποφοίτησης), η ιστορία θα έχει αποκτήσει το κατάλληλο έδαφος για να στηρίξει την εξέγερση μέσα από σκληρές ή τρυφερές σκηνές οι οποίες αναφέρονται στην σχέση των μαθητών μεταξύ τους και με τους δασκάλους.
Εύκολα λοιπόν το σχολείο της ταινίας παραπέμπει σε μικρογραφία της Μεγάλης Βρετανίας των τελών της δεκαετίας του ΄60 και οι μαθητές παραπέμπουν στην γενιά του Μάη του 1968. Μάλιστα, μια χαρακτηριστική σκηνή της ταινίας είναι εκείνη της φυγής με την μοτοσικλέτα όπου κυματίζουν δυο σάρπες, μια κόκκινη και μια μαύρη. Ως γνωστόν τον Μάιο του 1968 στο Παρίσι κυμάτισαν κόκκινες και μαύρες σημαίες.
Παρ’ όλ’ αυτά, έναν χρόνο αργότερα, ο σκηνοθέτης της ταινίας, Λίντσεϊ Αντερσον, ηγετική μορφή του βρετανικού Free Cinema, ενώ παραδέχτηκε ότι δεν πίστευε στις συμπτώσεις, είπε επίσης ότι άρχισε να γυρίζει την ταινία προτού ξεσπάσουν τα γεγονότα του Μαίου του 1968 στο Παρίσι επισημαίνοντας ότι το «Εάν» δεν ήταν αφιερωμένο στη νεολαία του ’68. «Προσπάθησα να αποφύγω την δημιουργία μιας δημοσιογραφικού στιλ ταινίας με στόχο την αποκάλυψη των φοιτητικών κινημάτων» είπε ο Αντερσον ο οποίος με την εξαίρεση μια φωτογραφίας του Τσε Γκεβάρα απέρριψε όλα τα δεδομένα που θα μπορούσαν να καθορίσουν τοπικά και χρονικά την ταινία (π.χ. στην ταινία δεν υπάρχει ποπ μουσική).
«Το κυριότερο για μένα είναι ότι όπως κάθε έννοια, κάθε αλήθεια έχει πολλαπλές σημασίες, έτσι και κάθε έργο τέχνης είναι αναγκαία διφορούμενο. Οι επαναστάτες στο “Εάν” δεν είναι ούτε μαρξιστές, ούτε διανοούμενοι εφόσον οι όροι της ταινίας είναι ένας συνδυασμός ποίησης και ρεαλισμού. Για μένα έχει μεγάλη σημασία το να δείξω πως όταν κάποιος κάνει μια επανάσταση στο όνομα ενός ιδανικού πρέπει ταυτοχρόνως να δεχτεί την ευθύνη της καταστροφής πραγμάτων που έχουν μια δική τους ποιότητα, μια δική τους ομορφιά. Αυτή είναι μια θλιβερή αναγκαιότητα των επαναστάσεων. Ηθελα λοιπόν κάτι πιο βαθύ και πιο παγκόσμιο από ένα ιστορικό φιλμ με όλα τα δεδομένα που θα το καθόριζαν τοπικά και χρονικά. Αν ζητήσει κανείς απλές, ακριβείς απαντήσεις από το “Εάν”, ζητά την προπαγάνδα.»
Οντως από πλευράς ύφους, η μοιρασμένη σε κεφάλαια με τίτλους ευθύγραμμη αφήγηση, διακόπτεται από δυνατές εκρήξεις ποίησης φορτισμένης με μια αίσθηση σουρεαλισμού και σχηματοποιημένης πραγματικότητας. Το επιδέξιο αυτό «πέρασμα» από το ένα επίπεδο στο άλλο, από το οποίο δεν λείπει η αναφορά του Αντερσον στην «Διαγωγή μηδέν» του Ζαν Βιγκό αιχμαλώτισε τελικά τους θεατές της εποχής που ξέσπασαν σε χειροκροτήματα και επευφημίες μετά το τέλος των προβολών της ταινίας.
Με συνέπεια και καθ’ όλη τη διάρκειά της, η ταινία ασχολείται με τη φύση του πολέμου, με τη βία και με την έννοια της επανάστασης, λειτουργώντας ως προάγγελος του δραματικού φινάλε της. Η παραδοχή του Τράβις (του μαθητή κεντρικού ήρωά της τον οποίο υποδύεται ο Μάλκολμ Μακ Ντάουελ) ότι «δεν υπάρχει λάθος πόλεμος, η βία και η επανάσταση είναι οι μόνες καθαρές πράξεις» υπονοεί το αιματηρό τέλος που θα έρθει όταν η απεχθής σχολική αρχή λάβει την ανταπόκρισή τους. Το συμπέρασμα της ταινίας είναι ισχυρό και συγκλονιστικό ως προς την άμεση εκτέλεσή του, δημιουργώντας τα υπέρτατα φοιτητικά αντίποινα ενάντια στο κατεστημένο.
