Ζίγκμουντ Φρόιντ: «Εγώ και το Id» έναν αιώνα μετά – Από τους Simpsons στον Ντόναλντ Τραμπ

Σαν σήμερα, πριν από έναν αιώνα ακριβώς, στις 24 Απριλίου του 1923, δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά, στη Βιέννη, το «Εγώ και το Id» του Σίγκμουντ Φρόιντ («Das Ich und das Es» ο πρωτότυπος τίτλος), από τον Internationaler Psyco-analytisher Verlang (Vienna) W.W. Norton & Company.

Το ότι οι «κλασικοί» πλέον όροι Ego και Id (Eκείνο), που έκαναν ντεμπούτο στην πρωτότυπη αυτή αναλυτική μελέτη της ανθρώπινης ψυχής, έχουν γίνει μέρος της λαϊκής μας κουλτούρα, της καθημερινής επικοινωνίας μας, και δεν έχουν αφομοιωθεί μόνο από τον ακαδημαϊκό χώρο και την κλινική θεραπεία της ανθρώπινης ψυχής, αλλά και από την πολιτική ανάλυση και τη διαφήμιση, αποκαλύπτεται με ένα γρήγορο σερφάρισμα στο διαδίκτυο.

Ένα  γκουγκλάρισμα των Ιd, Εgo, Superegο (Εκείνο-Εγώ-Υπερεγώ), των μερών του ανθρώπινου ψυχισμού, που εισήγαγε ο Βιεννέζος πατέρας της ψυχανάλυσης, μπορεί να αποφέρει εντυπωσιακά ευρήματα. Παρά το πέρασμα100 χρόνων, φαίνεται ότι το βίαιο Ιd του ενστίκτου, μπορεί να αποδίδεται για να περιγράψει με τον πιο εύγλωττο και ακριβή τρόπο την ψυχική-νοητική κατάσταση ενός πολιτικού ηγέτη, όπως ο Ντόναλντ Τραμπ, ή του κεντρικού ήρωα σειράς κινουμένων σχεδίων, όπως ο Homer, στο δημοφιλέστατο διεθνώς The Simpsons. Στην ίδια σειρά η Marge ενσαρκώνει το έλλογο Εγώ και η Lisa το επεξεργασμένο Υπερεγώ. Ο Μπαράκ Ομπάμα, κατά τη μετάγγιση της φροϊδικής θεωρίας στην πολιτική, σε αυτό το τρισδιάστατο σχήμα, καταλαμβάνει και εκπροσωπεί σε αναλύσεις και πολιτικούς σχολιασμούς τη θέση του Υπερεγώ.

«Είναι σαφές ότι η θεωρία του βιβλίου, μπορεί να  δημοσιεύτηκε 100 χρόνια πριν, αλλά προφανώς δεν έχει ξεπεραστεί», σχολιάζει στο ΒΗΜΑ ο Πρόεδρος της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, ψυχαναλυτής και ψυχίατρος, Χρήστος Ζερβής. «Το βιβλίο του ’23 συνιστά ένα τρόπο να σκεφτόμαστε τον άνθρωπο, εξ ου πολλά σημεία του παραμένουν τόσο επίκαιρα. Έφερε μια καινούρια θεωρία, την δεύτερη τοπική, ενώ υπήρχε η πρώτη, που δεν την αντικατέστησε πλήρως, μπορούσαν παράλληλα να λειτούργησαν ως συμπληρωματικές θεωρίες, βοηθώντας μας να καταλάβουμε τον ανθρώπινο ψυχισμό και να κάνουμε θεραπείες. Το “Εγώ και το Id” δεν συνοψίζει όλη την ψυχανάλυση, ωστόσο θέτει θέματα για την κατανόηση του ψυχισμού, τα κομμάτια του, τους τρόπους λειτουργίας τους».

Το Ιd είναι πάντα αυτό που ωθεί τον άνθρωπο να επενδύσει στον κόσμο και στον εαυτό του, εξηγεί ο ειδικός. «Το Ιd, που το μεταφράζουμε στα ελληνικά το Εκείνο ή το Αυτό, θεωρείται ότι είναι το πιο πρωτόγονο κομμάτι που έχουμε μέσα μας και το οποίο βγαίνει αδιαφοροποίητο στην αρχή της ζωής. Χοντρικά, μεταφέρει δυο δυνάμεις: τη σεξουαλικότητα και την επιθετικότητα. Αυτά τα δύο συνδυάζονται. Αν παρακολουθήσετε ένα παιδάκι με τη γέννησή του, θα καταλάβετε ότι έχουμε μια ορμή προς τη ζωή και μια επιθετικότητα, την οποία δεν πρέπει να την δούμε μόνο με την αρνητική έννοια του όρου. Η επιθετικότητα όταν διαπλέκεται με το σεξουαλικό, με την ευρεία έννοια του όρου, γίνεται μια δύναμη ζωής».

«Θα δείτε λοιπόν στην αρχή της ζωής ένα πλάσμα που θέλει να ζήσει, να ζητήσει, αλλά δεν ξέρει πώς να το εκφράσει αυτό, ούτε γνωρίζει τι θέλει», προσθέτει ο κ. Ζερβής. «Στην αρχή λειτουργεί το νεογέννητο σωματικά, με το ένστικτό του. Θα κλάψει, γιατί πεινάει, γιατί κρυώνει, γιατί πονάει. ‘Ερχεται μετά η μητέρα και σε αυτό το πρωτόγονο Ιd, την αδιαφοροποίητη ορμή προς τη ζωή, δίνει ονόματα, νοήματα. “Θες να φας, κρυώνεις”. Φανταστείτε δηλαδή το Ιd σαν ένα ορμητικό ποτάμι χωρίς χαρακτήρα, που αναζητά εκτόνωση και αποκτά νοήματα, γινόμενο ένα «θέλω», ένα “επιθυμώ”, ένα “δεν θέλω”, παίρνοντας έκφραση όχι μόνο σωματική, αλλά μεταθέτοντας την ικανοποίηση, την εκτόνωση στην επιστήμη, τον αθλητισμό, στην ευγενή άμιλλα. Μπορεί να μετουσιωθεί και σε λεφτά, σε εξουσία, σε πράγματα κοινωνικώς αποδεκτά, ξεκινώντας η μετενσάρκωση από την επίδραση της παρουσίας της μητέρας και συνεχίζοντας με τις επιρροές του κοινωνικού πλαισίου».

Το Ιd, συνεχίζει ο Πρόεδρος της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, «είναι σαν να έρχεται να προσαρμοστεί στο Εγώ αλλά και στο Υπερεγώ, το οποίο λέει πως “αυτό που θέλεις άμεσα πρέπει να προηγουμένως να το κερδίσεις, δεν μπορείς να εκφράσεις την δυσαρέσκειά σου με επιθετικότητα. Πρέπει να συγκατοικήσεις, υπάρχουν κανόνες”. ‘Αρα αυτό το αδιαφοροποίητο Ιd αποκτά βαθμηδόν πολλές νέες εκφράσεις», συνοψίζει.

Το Εγώ, που έχει συμβολίσει ο Φρόιντ με τον καβαλάρη, «πρέπει να τιθασεύσει την ορμή του αλόγου (Ιd )και να το μεταφέρει στο περιβάλλον του, ώστε να βρει το δρόμο του, ελέγχοντας την επιθετικότητα και αντικαθιστώντας την με την ανάγκη της συνύπαρξης και τις με ανάγκες του πολιτισμού (Υπερεγώ)».

Το ενδιαφέρον είναι ότι ενώ θεωρείται πως έχουμε εκπολιτιστεί, ότι ο πολιτισμός προχωρά, «όσο και να έχουμε κατακτήσει κάποια πράγματα, μπορεί να “ξεφλουδίσουν”. Το βλέπουμε σε συνθήκες ακραίες, όπως έναw πόλεμοw, που βγαίνει πάλι ορμητικά το θηρίο και η πρωτογενής επιθετικότητα του Id», επισημαίνει ο ψυχίατρος και ψυχαναλυτής, επαναφέροντας την αδιάλειπτη εγκυρότητα μιας θεωρίας εκατό χρόνων.

Ο Φρόιντ ήταν «ανοικτός», τονίζει ο συνομιλητής μας, είχε μια παιδεία καθαρά ιατρική, νευροανατομική και νευρολογική, οπότε «ήταν κι ένας άνθρωπος που δεν ξεκίνησε με την ψυχολογία ως κάτι το αφηρημένο. Ξεκίνησε στην πράξη κάνοντας ανατομία και νευροανατομία. Πάντα περίμενε ότι πέρα από τις ψυχολογικές του θεωρίες θα έρχονταν και θεωρίες πιο απτές βιολογικές που θα δίνανε απαντήσεις», αναφέρει ο κ.Ζερβής. «Η ψυχαναλυτκή θεραπεία έφερε στο κύτταρό της το ότι μπορεί να αναιρεθεί μια μέρα, αν προκύψουν πιο απτά στοιχεία. Και στην εξέλιξη των πραγμάτων πίστεψε κανείς ότι ήρθαν καινούρια πράγματα, που μπορούν να βοηθήσουν τον άνθρωπο που υποφέρει με άλλους τρόπους. Κι όμως, παρά την πρόοδο στις θεραπείες και τις τεχνολογίες, δεν έχει αγγιχθεί ούτε φαρμακευτικά ούτε με τη συμπεριφορική θεωρία ο βαθύς πυρήνας του ανθρώπου. Ακόμα η φροϊδική θεωρία, η ψυχανάλυση είναι μια σανίδα σωτηρίας σε ανθρώπους που πιέζονται».

Και με τις μετέπειτα θεωρίες που αναπτύχθηκαν «δεν έχουμε μετακινηθεί ιδιαίτερα», υποστηρίζει ο Πρόεδρος της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας.

Για την επιστημονική κοινότητα αλλά και τους απλούς αναγνώστες και 100 χρόνια μετά το εμβληματικό «Το Εγώ και το Id» παραμένει εντυπωσιακά αδιατάρακτα ένα ανάγνωσμα «αναγκαίο κι επίκαιρο», σύμφωνα με τον κύριο Ζερβή. «Παραμένει πάντοτε ένα βιβλίο αναφοράς. Από τα τελευταία μεγάλα θεωρητικά κείμενα, που άφησαν ανεξίτηλο  αποτύπωμα στην κατανόηση του ανθρώπου. Επιπλέον, αποδεικνύεται πως όσο ο πολιτισμός γίνεται πιο περίπλοκος, μόνο η ψυχανάλυση μπορεί να δει τον άνθρωπο ως σύνολο. Η ψυχανάλυση στρέφεται στην αναδόμηση του ψυχισμού».