Ποια πραγματικά ήταν η Υπατία;

Βρισκόμαστε στο έτος 2023 μ.Χ και το θέμα της ισότητας των φύλλων, η γυναικεία καταπίεση και τα στερεότυπα εις βάρος των γυναικών αποτελούν ακόμα αντικείμενο διεκδίκησης.

Αντιλαμβάνεται λοιπόν ο καθένας ποιες ήταν οι συνθήκες υπό τις οποίες ζούσαν οι γυναίκες κατά τους πρώτους μετά Χριστόν αιώνες, την εποχή δηλαδή που έζησε και μεγαλούργησε η σπουδαία μαθηματικός και φιλόσοφος, Υπατία.

Αυτό που γνωρίζουμε για την Υπατία ότι υπήρξε μία από τις κορυφαίες προσωπικότητες στην ιστορία των Μαθηματικών και της Φιλοσοφίας και πως η ζωή της έλαβε ένα τραγικό και βίαιο τέλος.

Παρά όμως το επιστημονικό της μέγεθος, η Υπατία περιβάλλεται, ως ιστορικό πρόσωπο, από πολλά ερωτηματικά και αρκετούς μύθους.

Το μυστήριο γύρω από την Υπατία

Γράφει η Μαίρη Παπαγιαννίδου στο «ΒΗΜΑ» της 7ης Ιουλίου 1997, με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου «Υπατία η Αλεξανδρινή», της Maria Dzielska,από τις Εκδόσεις Ενάλιος, σε μετάφραση Γιώργου Κουσουνέλου:

«Ποια είναι η αλήθεια για την Υπατία; Καμία από τις διαδεδομένες απόψεις περί του ατόμου της δεν φαίνεται να ευσταθεί (…).

»Ούτε ακριβώς μαθηματικός ήταν, ούτε ακριβώς πολέμια του χριστιανισμού, ούτε ακριβώς θύμα θρησκευτικού φανατισμού, ούτε έκλυτη και ερωτοπαθής, ούτε κορασίδα παρθένα.

»Τόσο σύγχυση γύρω από μια ιστορική προσωπικότητα μόνο στην περίπτωση της Υπατίας βρίσκουμε, και αυτό μάλλον έχει να κάνει με την περίπτωση της φρικτής δολοφονίας της: μια δολοφονία για την οποία «ο ανδρικός πληθυσμός της ανθρωπότητας έχει στιγματιστεί αιωνίως», όπως έγραψε ο Τζον Τόλαντ το 1720.

Αποσιώπηση

»Οι δολοφόνοι της Υπατίας αλλά και οι διάδοχοί της στην αλεξανδρινή “σχολή” δεν είχαν καμία διάθεση να πληροφορήσουν τους μεταγενέστερους σχετικά με αυτό το μελανό σημείο στην ιστορία της Αλεξάνδρειας και μάλιστα, όπως συμπεραίνει η συγγραφέας που είναι διεθνώς αναγνωρισμένη ιστορικός σε θέματα του ρωμαϊκού κόσμου, “άρχισε μια εκστρατεία συγκάλυψης για την προστασία των ενόχων, οι οποίοι συνδέονταν με την εκκλησία και είχαν δολοφονήσει ένα άτομο με τόσο καλές διαθέσεις απέναντι στους χριστιανούς».

Οι διαφωτιστές για την Υπατία

«Στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία η Υπατία εισήλθε τον 18ο αιώνα και αποτελεί ακόμη και σήμερα προσφιλές θέμα ιστορικών μυθιστορημάτων. Η μορφή της είναι συμβολική. Αναλόγως του συγγραφέα, της εποχής, της περιρρέουσας ατμόσφαιρας, ο συμβολισμός αλλάζει.

»Στην εποχή του Διαφωτισμού προβλήθηκε η μορφή της τελευταίας ελληνίδας φιλοσόφου, «η οποία κατακρεουργήθηκε από τον κλήρο της Αλεξάνδρειας για να ικανοποιηθεί η υπεροψία, η ζήλεια και η σκληρότητα του αρχιεπισκόπου ο οποίος, κοινώς αλλά αναξίως, ονομάζεται Αγιος Κύριλλος», σύμφωνα με τον Τζον Τόλαντ. (…)

»Ο Βολταίρος, αποστρεφόμενος τόσο την Εκκλησία όσο και τον φανατισμό, γράφει για την “κτηνώδη δολοφονία που διεπράχθη από τα κουρεμένα σκυλιά του Κυρίλλου με μια φανατισμένη συμμορία να τρέχει ξοπίσω τους” (…)

»Ακολουθούν πολλοί (…) οι οποίοι προσθέτου τις δικές τους εκδοχές, ρομαντικές ή επιστημονικές ή προπαγανδιστικές, για την Υπατία. Και τι δεν γράφτηκε. Αντιπαρατέθηκε “η λογική και πνευματική ανάπτυξη (Yπατία) εναντίον του δογματισμού και της βαρβαρικής αποχαλίνωνσης (Κύριλλος και χριστιανισμός)”.

Η πολύμορφη Υπατία

»Η μορφή της Υπατίας προβλήθηκε ως “συμβολικό θύμα των μεταβαλλόμενων περιστάσεων της ιστορίας”. Ήταν “η τελευταία ελληνίδα φιλόσοφος” και η “τελευταία ελεύθερη γυναίκα”».

»Μαθηματικός; Πυθαγόρεια φιλόσοφος; Διευθύντρια της νεοπλατωνικής Ακαδημίας στην Αλεξάνδρεια; Οπαδός του νεστοριανισμού; Σύμβολο της σεξουαλικής απελευθέρωσης; Μάρτυρας του μισογυνισμού;

»Η Υπατία ασχολήθηκε όχι τόσο με τα μαθηματικά όσο με την ηθική φιλοσοφία εν γένει. Ως μαθηματικός, εισήγαγε τους μαθητές της στην πιο πρακτική ασχολία της μελέτης των κρυφών μαθηματικών – αστρονομικών μυστηρίων.

»Δεν έχουν διασωθεί έργα της, αλλά μπορούμε να ανασυνθέσουμε τις κατευθυντήριες γραμμές της φιλοσοφίας της από τους τίτλους των έργων της, που γνωρίζουμε.

Τι γνωρίζουμε

»Οπωσδήποτε ήταν εξέχουσα πνευματική μορφή. Επίσης ήταν σημαίνον πρόσωπο στην κοινωνία της Αλεξάνδρειας, με υψηλές διασυνδέσεις και πολιτική επιρροή.

»Την εποχή του λιντσαρίσματός της ήταν αρκετά ηλικιωμένη – ούτε 25 ετών, ούτε 45, όπως πιστευόταν- , περίπου 60.

»Η κύρια αρετή της ήταν η σωφροσύνη, η οποία εκφράστηκε με τη σεξουαλική αποχή: ήταν όντως παρθένα (αλλά όχι και έφηβη) όταν δολοφονήθηκε. Όσον αφορά το ειδεχθές έγκλημα ήταν μάλλον απότοκο όχι θρησκευτικού φανατισμού αλλά πολιτικής σκευωρίας.

»Διαπράχθηκε όχι από μονάχους αλλά από φανατισμένους “παραβολάνους” (ένα είδος στρατιωτικού σώματος) του πατριάρχη της Αλεξάνδρειας.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 7.9.1997, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»

Το τραγικό τέλος

«ΤΟ ΒΗΜΑ»  της 1oης Ιανουαρίου 1950, δημοσιεύοντας κείμενα που αποδίδονται στον Συνέσιο, χριστιανό επίσκοπο στην Πτολεμαϊδα Κυρηναϊκής της Λιβύης μετά το 410 και μαθητή της Υπατίας, αναφέρει:

«Αλλοίμονον! Ο φθόνος κάποτε ωπλίσθηκε εναντίον της. Διέδωσαν στον όχλον ότι δήθεν εκείνη εμπόδιζε τον Άρχοντα Ορέσην να συνάψη φιλία με τον Αρχιεπισκόπον Αλεξανδρείας, τον Κύριλλον.

»Μια νύχτα, την ώρα, που εγύριζε με αμάξι σπίτι της από κάπου, μια σπείρα φανατικών χριστιανών με αρχηγόν κάποιον αναγνώστην Πέτρον ορμά, την κατεβάζει από το αμάξι, την οδηγεί στον ναόν Καισάριον, την γυμνώνει και την διαμελίζει! Κ’ έπειτα φέρουν τα λείψανα της στον Κιναρώνα, και τα καίουν!

»Ποιος ο ηθικός αυτουργός; Πώς να το πω, μα πώς να το πω; Βέβαια ο Κύριλλος δεν εσχεδίασε, δεν εσκηνοθέτησε το έγκλημα. Μονάχα, πολλές φορές εξέφραζε δημόσια την αποστροφή του προς την άτυχη Υπατία.

»Ήταν αρκετόν αυτό για τους εγκληματίας. Διέπραξαν το ανοσιούργημα για να ευχαριστήσουν τον Πάπα της Αλεξανδρείας! Μα η συνείδησις όλης της Κοινωνίας όλων των αιώνων δεν θα συγχωρέση ποτέ τον άδικο χαμό μιας πνευματικής και φιλοσοφικής δόξας της Αλεξανδρείας».