Μυστήριο: Γιατί μια μοναχή του Μεσαίωνα είχε κρυμμένο λάπις λάζουλι στα δόντια της;

Αυτό που παρατήρησε η Ανίτα Ραντίνι κάτω από το μικροσκόπιο ήταν το μπλε – ένα λαμπρό μπλε που φαινόταν τόσο αφύσικο, τόσο παράταιρο στην οδοντική πέτρα ηλικίας 1.000 ετών, την οποία διέλυε απαλά σε ήπιο οξύ.

Ήταν η υπερμαρίνη, όπως θα μάθαινε αργότερα, μια χρωστική ουσία που πριν από μια χιλιετία θα μπορούσε να προέρχεται μόνο από λάπις λάζουλι που προερχόταν από μια μόνο περιοχή του Αφγανιστάν. Αυτό το μπλε άξιζε κάποτε το βάρος του σε χρυσό. Χρησιμοποιήθηκε, κυρίως, για να δώσει το εντυπωσιακό χρώμα στα ενδύματα της Παναγίας σε έργα τέχνης αιώνων. Και τα δόντια που ήταν ενσωματωμένα με αυτό το μπλε πιθανότατα ανήκαν σε έναν γραφιά ή ζωγράφο μεσαιωνικών χειρογράφων.

• Κάτι δεν πάει καλά με τα υποτιθέμενα οφέλη της κάνναβης

Το μυστήριο

Ποιο ήταν αυτό το άτομο; Μια γυναίκα, πρώτα απ’ όλα. Σύμφωνα με τη ραδιοχρονολόγηση, έζησε περίπου από το 997 έως το 1162 και θάφτηκε σε ένα γυναικείο μοναστήρι στο Dalheim της Γερμανίας. Και έτσι αυτά τα ενσωματωμένα μπλε σωματίδια στα δόντια της φωτίζουν μια ξεχασμένη ιστορία των μεσαιωνικών χειρογράφων: Δεν τα έφτιαχναν μόνο μοναχοί. Στους μεσαιωνικούς αιώνες, μοναχές παρήγαγαν επίσης τα περίφημα επίπονα και όμορφα βιβλία. Και μερικές από αυτές τις γυναίκες πρέπει να ήταν πολύ καλές, αν χρησιμοποιούσαν χρωστική ουσία τόσο πολύτιμη και σπάνια όσο η υπερμαρίνη.

Αν οι χρωστικές ουσίες μπορούν να διατηρηθούν στην πέτρα -την κίτρινη ουσία στα δόντια που σκληραίνει η οδοντική πλάκα- αυτό σημαίνει ότι θα μπορούσαν να διατηρηθούν και οι ίνες, τα μέταλλα και άλλες χρωστικές ουσίες. «Αυτό είναι πραγματικά μεγάλη υπόθεση» λέει ο Μαρκ Κλαρκ, ιστορικός τέχνης στο Πανεπιστήμιο Nova της Λισαβόνας, ο οποίος δεν συμμετείχε στη νέα μελέτη. Θα μπορούσατε να φανταστείτε να αναγνωρίζετε μεταλλουργούς, ξυλουργούς και άλλους τεχνίτες από τα σωματίδια που ενσωματώνονται στην πέτρα, λέει ο Κλαρκ. «Αυτό ανοίγει μια νέα λεωφόρο στην αρχαιολογία».

• Ποιος σκορπούσε τρόμο στη Γη πριν τον Τυραννόσαυρο;

Τα εντυπωσιακά μπλε

Η Ραντίνι και η συν-συγγραφέας της, Κριστίνα Γουόρινερ, δεν ξεκίνησαν να μελετήσουν την παραγωγή εικονογραφημένων χειρογράφων. Η Ραντίνι, που τώρα εργάζεται στο Πανεπιστήμιο του York, ενδιαφερόταν αρχικά για τους κόκκους αμύλου στην πέτρα ως υποκατάστατο της διατροφής, και η Γουόρινερ, ερευνήτρια μικροβιώματος στο Ινστιτούτο Max Planck, ήθελε να μελετήσει το DNA των αρχαίων βακτηρίων του στόματος. Αλλά τα μπλε σωματίδια ήταν πολύ εντυπωσιακά για να τα αγνοήσει.

«Μπορείτε να φανταστείτε το είδος των παρανοϊκών τηλεφωνημάτων που έπρεπε να κάνουμε στην αρχή;» λέει η Γουόρινερ. “Γεια σας, δουλεύω με αυτό το πράγμα για τα δόντια, και είναι περίπου 1.000 ετών, και έχει μπλε πράγματα μέσα του. Μπορείτε να με βοηθήσετε;”. Οι άνθρωποι νόμιζαν ότι ήμασταν τρελοί. Προσπαθήσαμε να απευθυνθούμε σε φυσικούς και μας έλεγαν: «Δεν ξέρω για τι πράγμα μιλάτε». Προσπαθήσαμε να απευθυνθούμε σε ανθρώπους που ασχολούνται με την αποκατάσταση έργων τέχνης και μας έλεγαν: «Γιατί δουλεύετε με πλάκες δοντιών;”». Τελικά έφτασε σε φυσικούς στο Πανεπιστήμιο του York, οι οποίοι βοήθησαν να επιβεβαιωθεί ότι το μπλε προερχόταν πράγματι από το ορυκτό λαζουρίτη, που προέρχεται από το λάπις λάζουλι.

Γυναίκα ζωγράφος; Τι λες τώρα;

Αλλά οι ειδικοί της τέχνης εξακολουθούσαν να είναι επιφυλακτικοί. Ορισμένοι απέρριψαν την ιδέα ότι μια γυναίκα θα μπορούσε να είναι ζωγράφος αρκετά ικανή ώστε να δουλέψει με υπερμαρίνη. Κάποιος είπε στην Γουόρινερ ότι αυτή η γυναίκα ήρθε σε επαφή με την υπερμαρίνη επειδή ήταν απλώς η καθαρίστρια.

Η Γουόρινερ απευθύνθηκε τελικά στην Άλισον Μπιτς, ιστορικό του Πολιτειακού Πανεπιστημίου του Οχάιο, η οποία μελετά τις γυναίκες γραφείς στη Γερμανία του 12ου αιώνα. Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, η Μπιτς και άλλοι μελετητές έχουν καταγράψει την παραγνωρισμένη συμβολή των γυναικών στη μεσαιωνική βιβλιοπαραγωγή. Η πρόκληση, λέει η Μπιτς, είναι ότι ενώ τα περισσότερα χειρόγραφα με υπογραφές είναι από άνδρες, η συντριπτική πλειονότητα των χειρογράφων είναι ανυπόγραφα. Όμως ένας μικρός αριθμός σωζόμενων χειρογράφων υπογράφεται από γυναίκες και οι μελετητές έχουν βρει αλληλογραφία μεταξύ μοναχών σχετικά με την παραγωγή βιβλίων.

Η Μπιτς βρήκε ακόμη και μια επιστολή που χρονολογείται στο έτος 1168, στην οποία ένας λογιστής ενός ανδρικού μοναστηριού αναθέτει στην αδελφή «Ν» να δημιουργήσει ένα πολυτελές χειρόγραφο χρησιμοποιώντας πολύτιμα υλικά όπως περγαμηνή, δέρμα και μετάξι. Το μοναστήρι όπου ζούσε η αδελφή «Ν» απέχει μόλις 40 μίλια από το Ντάλχαϊμ, όπου βρέθηκαν τα δόντια με λάπις λάζουλι. Η Μπιτς εντόπισε επίσης ένα βιβλίο με λάπις λάζουλι που γράφτηκε από γυναίκα γραφέα στη Γερμανία γύρω στο 1200 μ.Χ. Η χρωστική ουσία είχε ταξιδέψει σχεδόν 4.000 μίλια από το Αφγανιστάν στην Ευρώπη μέσω του Δρόμου του Μεταξιού. Όλα τα στοιχεία δείχνουν ότι γυναίκες γραφείς έφτιαχναν πράγματι βιβλία που χρησιμοποιούσαν χρωστική ουσία λάπις λάζουλι στην ίδια περιοχή και περίπου την ίδια εποχή που ζούσε αυτή η γυναίκα.

Πώς όμως, βρέθηκε εκεί;

Η ομάδα εξέτασε μια σειρά από εναλλακτικούς τρόπους με τους οποίους το λάπις λάζουλι θα μπορούσε να έχει περιέλθει στην οδοντική πλάκα της γυναίκας. Θα μπορούσε να προέλθει από λάπις που προσλαμβάνεται ως φάρμακο, όπως προτείνεται σε ελληνικά και ισλαμικά ιατρικά κείμενα; Τα σωματίδια του λάπις λάζουλι ήταν επίσης ιδιαίτερα λεπτά, γεγονός που απαιτεί μια επίπονη διαδικασία άλεσης. Ειδικά αυτή η λεπτομέρεια υποδηλώνει ότι οι λίθοι κατασκευάζονταν σκόπιμα σε χρωστική ουσία.

Η ομάδα κατέληξε στο συμπέρασμα ότι δύο σενάρια είναι τα πιο πιθανά: ή εισέπνευσε τη σκόνη ενώ προετοίμαζε τη χρωστική ουσία για τον εαυτό της ή για κάποιον άλλο. Μπορείς σχεδόν να αρχίσεις να την φαντάζεσαι, λέει η Μπιτς, να κάθεται μόνη της και να κοπιάζει πάνω σε ένα χειρόγραφο μέρα με τη μέρα. «Για έναν ιστορικό του Μεσαίωνα αυτού του είδους οι σαφείς υλικές αποδείξεις για κάτι από τη ζωή ενός μεμονωμένου ατόμου είναι τόσο εξαιρετικές».

Η Σίνθια Σάιρους, καθηγήτρια στο Vanderbilt που έχει επίσης μελετήσει μεσαιωνικούς γραφείς είπε ότι η ανάγνωση του εγγράφου ήταν «το αποκορύφωμα της ημέρας της». Όπως πολλά μοναστήρια, σημείωσε, έτσι και αυτό όπου θάφτηκε αυτή η γυναίκα καταστράφηκε τελικά σε μια μεσαιωνική πυρκαγιά. Υπάρχουν ελάχιστα στοιχεία για το πώς ήταν η ζωή εκεί. Αλλά τα δόντια της γυναίκας υποδηλώνουν ότι θα μπορούσε να ήταν ένας χώρος παραγωγής βιβλίων με υψηλή εξειδίκευση.

Η Γουόρινερ συνεχίζει να μελετά τα σωματίδια που ενσωματώνονται στην παλιά πέτρα των δοντιών. Αυτή και άλλοι έχουν βρει τα πάντα, από μέρη εντόμων και γύρη εξωτικών διακοσμητικών λουλουδιών μέχρι όπιο, κομμάτια μαλλιού και πρωτεΐνες γάλακτος – όλα αυτά λένε ιστορίες για το τι έτρωγαν οι άνθρωποι και πώς ζούσαν. Τα απομεινάρια της καθημερινής ζωής συσσωρεύονται στα παράσιτα των δοντιών που οι σύγχρονοι οδοντίατροι είναι τόσο προσεκτικοί στο να τα απολυμαίνουν. «Δεν σκέφτονται τους μελλοντικούς αρχαιολόγους» αστειεύεται η Γουόρινερ.

*Mε στοιχεία από theatlantic.com