Οι μεγάλες διαδηλώσεις που ξέσπασαν σε διάφορες περιοχές του Ιράν, ύστερα από το θάνατο της 22χρονης Μαχσά Αμινί ενώ βρισκόταν στα χέρια μίας «περιπολίας καθοδήγησης» (της «αστυνομίας ηθικής»), επειδή θεωρήθηκε ότι δεν φορούσε σωστά τη μαντήλα της, συμπυκνώνουν ευρύτερες αντιθέσεις και ευρύτερα ρεύματα δυσαρέσκειας μέσα στην ιρανική κοινωνία.

Ας μην ξεχνάμε ότι η ιρανική κοινωνία είναι ιδιαίτερα σύνθετη και αντιφατική, με μεγάλες παραδόσεις κινητοποιήσεων (η Ισλαμική Επανάσταση του 1979 ήταν ίσως ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα συνδυασμού μαζικές κινητοποίησης, γενικής απεργίας και εξέγερσης) και με έντονες αντιθέσεις και κοινωνικές ανισότητες.

Επιπλέον είμαστε σε μια συγκυρία όπου εξακολουθούν να υπάρχουν έντονα κοινωνικά προβλήματα. Η καθυστέρηση (και αβεβαιότητα) ως προς το εάν θα υπάρξει νέα συμφωνία για το πυρηνικό πρόγραμμα και επομένως και μία άρση των κυρώσεων και μεγαλύτερες πωλήσεις υδρογονανθράκων στις διεθνείς αγορές είναι μία παράμετρος. Η άλλη είναι οι επιπτώσεις από τη διεθνή οικονομική κατάσταση αλλά και την πανδημία.

Έπειτα υπάρχουν οι ιδιότυπες πολιτικές διαιρέσεις του ιρανικού πολιτικού συστήματος και το πώς εκφράζονται σήμερα. Στο Ιράν, που σε αντίθεση με τις μοναρχίες του Κόλπου, έχει υπαρκτά δημοκρατικά και κοινοβουλευτικά στοιχεία, η βασική διαχωριστική γραμμή βάζει από τη μια τους «μεταρρυθμιστές», που είναι πολύ πιο φιλελεύθεροι στα πολιτισμικά ζητήματα, μετριοπαθείς στις σχέσεις με τη Δύση και νεοφιλελεύθεροι στην οικονομία και από την άλλη τους «σκληροπυρηνικούς» ή «συντηρητικούς» που είναι πολύ πιο συντηρητικοί στα πολιτισμικά ζητήματα, επιθετικοί στις σχέσεις με τη Δύση και με περισσότερο κοινωνικό πρόσωπο στην οικονομία.

Στις τελευταίες εκλογές, που σφραγίστηκαν από υψηλή αποχή και των οποίων είχε προηγηθεί έντονη δυσαρέσκεια για τη διακυβέρνηση του «μετριοπαθούς» Χασαν Ρουχανί, κυρίως προς τα οικονομικά και τη διαχείριση της πανδημίας, κέρδισαν οι «συντηρητικοί» και εξελέγη ο Εμπραχίμ Ραϊσί.

Μάλιστα, η επιστροφή των «συντηρητικών» στη διακυβέρνηση συνέπεσε και με μια νέα προσπάθεια να εφαρμοστεί πιο αυστηρά η νομοθεσία για μαντήλα, παρότι η αυστηρότητα ως προς το θέμα αυτό γενικά δεν είναι ιδιαίτερα δημοφιλής στο Ιράν, καθώς πάντα υπάρχουν αντιδράσεις και μια διαρκής πίεση για «χαλάρωση».

Ωστόσο, η καθυστέρηση ως προς την επίτευξη συμφωνίας για το πυρηνικό πρόγραμμα, και εξαιτίας αμερικανικών ταλαντεύσεων και εξαιτίας των ευρύτερων παγκόσμιων διαιρέσεων ύστερα από τον πόλεμο στην Ουκρανία, μαζί με το ευρύτερο παγκόσμιο κλίμα σημαίνουν ότι υπάρχουν σημαντικά κοινωνικά προβλήματα στο ίδιο το Ιράν, που χωρίς τη συμφωνία και την πλήρη άρση των κυρώσεων δεν μπορεί να εκμεταλλευτεί την τρέχουσα αυξημένη ζήτηση ιδίως για φυσικό αέριο. Και αυτό είναι ένα πρόβλημα για τους «συντηρητικούς», ότι δηλαδή δεν μπορούν να προσφέρουν μέτρα κοινωνικής ανακούφισης

Η κατάσταση των γυναικών στο Ιράν

Ως προς την κατάσταση των γυναικών στο Ιράν η κατάσταση είναι ιδιαίτερα αντιφατική. Από τη μια, υπάρχει μια σταθερή αύξηση των γυναικών που αποκτούν ανώτατη εκπαίδευση και αναζητούν εργασία, είναι πιο συχνά τα διαζύγια, πιο έντονη η διεκδίκηση της ελευθερίας ως προς την επιλογή συντρόφου και μια εντονότερη δημόσια παρουσία των γυναικών (που σε αντίθεση π.χ. με τη Σαουδική Αραβία έχουν πλήρη πολιτικά δικαιώματα), ενώ είναι χαρακτηριστική και η πολύ μεγάλη μείωση του αριθμού των γεννήσεων (επίσης ένα χαρακτηριστικό σύμπτωμα μετάβασης σε πιο «εκσυγχρονισμένη» κοινωνική συνθήκη). Ακόμη και σε επίπεδο κοινής γνώμης όσο πηγαίνουμε σε νεώτερες ηλικίες υποχωρεί η απήχηση στερεοτύπων της μορφής «οι άντρες είναι καλύτεροι ηγέτες».

Όμως, την ίδια στιγμή η αύξηση της συμμετοχής των γυναικών στο εργατικό δυναμικό έχει ανακοπεί και αυτή τη στιγμή το Ιράν έχει ένα από τα χαμηλότερα ποσοστά διεθνώς (14,5% με βάση τα τελευταία στοιχεία). Αυτό σημαίνει ότι οι γυναίκες αποτελούν σημαντικό μέρος των ανέργων και αυτό αφορά ιδιαίτερα τις μορφωμένες γυναίκες με πανεπιστημιακούς τίτλους, που δεν βρίσκουν εργασία με αποτέλεσμα ένα σημαντικό μέρος των ανέργων να είναι γυναίκες, ενώ πάνω από 70% των ανέργων γυναικών είναι κάτοχοι πανεπιστημιακού τίτλου σπουδών.

Αυτό εξηγεί γιατί υπάρχει ένα μεγάλο κομμάτι γυναικών που θέλει να διαμαρτυρηθεί, ακριβώς γιατί αισθάνεται ότι συνολικά -και όχι μόνο σε θέματα εμφάνισης- δεν έχει την αναγνώριση που του αναλογεί, την αναγνώριση που αναλογεί στον πραγματικό κοινωνικό ρόλο που διεκδικεί δυναμικά να έχει.

Αντιθέσεις και διαιρέσεις

Σε όλα αυτά προστίθενται και άλλες αντιθέσεις και διαιρέσεις. Το Ιράν έχει έντονες εισοδηματικές και κοινωνικές ανισότητες και αυτές συχνά αντανακλώνται με τεθλασμένο τρόπο και στα διάφορα πολιτικά ρεύματα.

Η διεκδίκηση πιο «φιλελεύθερων» πρακτικών, σε ζητήματα που αφορούν την εμφάνιση, τη διασκέδαση, τις διαπροσωπικές σχέσεις είναι κατεξοχήν σήμα κατατεθέν των μεσαίων και πιο μορφωμένων στρωμάτων που τείνουν να είναι πιο δυτικόφιλα.

Αντιθέτως, πιο λαϊκά στρώματα διαμαρτύρονται περισσότερο για την οικονομική κατάσταση και τις μεγάλες ανισότητες, που παραμένουν ενεργές.

Επιπλέον, υπάρχουν και άλλες διαιρέσεις: το κουρδικό στοιχείο (το Ιράν έχει ισχυρή κουρδική μειονότητα) θεωρεί εαυτόν πάντα αδικημένο από το κεντρικό κράτος και έχει μια σημασία ότι η Αμινί ήταν κουρδικής καταγωγής, κάτι που εξηγεί και τις μεγάλες κινητοποιήσεις σε κουρδικές περιοχές

Όλα αυτά επικαθορίζονται και από το γεγονός ότι στο Ιράν πέραν των τυπικών αυστηρών ρυθμίσεων και κανόνων υπάρχει μια εκτεταμένη παράδοση «υπόγειας», παράλληλης σχεδόν, ζωής και αυτό αφορά πρακτικές από την κατανάλωση αλκοόλ, μέχρι τη μουσική και τις σεξουαλικές σχέσεις. Αυτό γεννά συχνά μια αποφόρτιση ή και «ισορροπία», αλλά ενέχει τον κίνδυνο πάντα και κατασταλτικών πρακτικών σε στιγμές μειωμένης ανοχής. Ακόμη και η στάση των «περιπολιών καθοδήγησης» ποικίλει ανάλογα με την περιοχή. Ας μην ξεχνάμε ότι είναι μια χώρα όπου ναι μεν απαγορεύεται η πρόσβαση σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όμως πάρα πολλοί έχουν VPN, ενώ ακόμη και ο Ανώτατος Ηγέτης Αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ διαθέτει επίσημο λογαριασμό στο τυπικά απαγορευμένο tweeter (έναν στα αγγλικά και έναν στα φαρσί).

Το πιο βασικό στοιχείο είναι ότι κατά καιρούς φαίνονται τα όρια νομιμοποίησης της Ισλαμικής Δημοκρατίας και του πολιτικού και κοινωνικού συμβολαίου που εκπροσωπεί: με την κοινωνική κρίση να συνεχίζετα, την ευρασιατική στροφή (βλ. την συμμετοχή στον Οργανισμό Συνεργασίας της Σαγκάης) να μην έχει ακόμη καταφέρει να έχει άμεσα οικονομικά αποτελέσματα και τις κυρώσεις να βαραίνουν όσο δεν προχωράει η συμφωνία για το πυρηνικό πρόγραμμα (που είναι πιθανό να μην προχωρήσει καθώς με την ευρύτερη παγκόσμια γεωπολιτική ρήξη η Τεχεράνη αντιλαμβάνεται ότι οι ΗΠΑ να πάνε πιο επιθετικά) τα στοιχεία που ιστορικά αποτέλεσαν παράγοντες νομιμοποίησης, όπως ο ισχυρός πατριωτισμός και οι αναμνήσεις από τη βαναυσότητα, διαφθορά και υποτέλεια της εποχής του Σάχη, έρχονται σε σύγκρουση με αλλεπάλληλα κύματα δυσαρέσκειας και διαμαρτυρίας.

Ωστόσο, δεν είναι η πρώτη φορά που το Ιράν έχει μεγάλα κύματα διαμαρτυρίας. Αντιθέτως, είναι ένα αρκετά συχνό φαινόμενο, ακριβώς γιατί είναι μια κοινωνία που δεν αναλογεί ούτε θεσμικά ούτε κοινωνικά στην καρικατούρα που βλέπουμε στη Δύση. Αυτό εξηγεί και γιατί π.χ. και τώρα υπήρξαν δηλώσεις ηγετικών στελεχών ότι η υπόθεση θα διερευνηθεί και προσπάθεια κατευνασμού, αλλά και γιατί στο παρελθόν οι δυτικές ελπίδες ότι τέτοια κύματα διαμαρτυρίας θα οδηγήσουν σε «αλλαγή καθεστώτος» αποδείχτηκαν ασκήσεις ματαιοπονίας.