Αναψηλάφηση της Καταστροφής

Τμήμα του ελληνικού στρατού σε πορεία στην Αλμυρά Ερημο

Μια μεστή εισαγωγή στα αίτια, στους πρωταγωνιστές, στις διεθνείς ισορροπίες, στις πολιτικές και στρατιωτικές παραμέτρους και στην τραγική κατάληξη του μικρασιατικού εγχειρήματος

Αγγελος Συρίγος, ΕυάνΘης ΧατζηΒασιλείου

Μικρασιατική Καταστροφή. 50 ερωτήματα και απαντήσεις

Εκδόσεις Πατάκη, 2022, σελ. 256, τιμή 12,20 ευρώ

«Είμαστε όλοι απόγονοι της Μικρασιατικής Καταστροφής» καταλήγει το βιβλίο των Αγγελου Συρίγου και Ευάνθη Χατζηβασιλείου Μικρασιατική Καταστροφή. 50 ερωτήματα και απαντήσεις (εκδ. Πατάκη). Η διαπίστωση επιβεβαιώνει μια γνωστή τομή της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, αποτελεί όμως το απαραίτητο επιστέγασμα της συνοπτικής αυτής εξιστόρησης ώστε να συνειδητοποιηθεί από τον αναγνώστη το μέγεθος της μεταβολής. Το τέλος της Μεγάλης Ιδέας και η αναπροσαρμογή της ιδεολογίας και της πολιτικής του ελληνικού κράτους συνιστούν ριζική αναχώρηση από τις συντεταγμένες ενός αιώνα ανεξαρτησίας, εμφανή όχι μόνο στη γιγάντια προσπάθεια αποκατάστασης των προσφύγων ή στις τακτικές στρατιωτικές επεμβάσεις, αλλά και στα ιζήματα εσωστρέφειας και αποκλεισμών που κληροδότησε στην επόμενη δεκαετία:

«Ηταν λιγότερο φιλελεύθερο το κράτος μετά την Καταστροφή» παρατηρούν οι συγγραφείς – και παρά τη σταδιακή μεταπολεμική επιστροφή στη «φιλελεύθερη κοίτη», ίσως στη στιγμή αυτή πρέπει να αναζητηθούν οι απαρχές στερεοτύπων τα οποία διατηρούνται ως σήμερα. Αρρηκτα δεμένος με την εξέλιξη των γεγονότων, κατά τους Συρίγο και Χατζηβασιλείου, είναι ο Εθνικός Διχασμός, ο οποίος ακύρωσε τις όποιες πιθανότητες επιτυχίας του μικρασιατικού σχεδίου, ενώ κανονικοποίησε έκτοτε την κατηγορία της «προδοσίας» στον πολιτικό λόγο. Ξεκαθαρίζουν ότι οι στρατιωτικές προοπτικές δεν ήταν με το μέρος της Ελλάδας, η τουρκική αντίσταση στον διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας δύσκολα θα καμπτόταν και μόνο με τη συνεχιζόμενη στήριξη των Μεγάλων Δυνάμεων, πολιτική και οικονομική, θα συντηρούνταν ως ευκαιρία η Συνθήκη των Σεβρών.

Υποδεικνύουν ότι οι διαφορές μεταξύ του Ελευθερίου Βενιζέλου και των αντιπάλων του δεν αφορούσαν την ουσία, αλλά τις ικανότητες και τα μέσα: το βενιζελικό όραμα της Σμύρνης προϋπέθετε το πλαίσιο των ευρωπαϊκών συμμαχιών της χώρας, τις ισορροπίες των οποίων οι αντιβενιζελικοί διατάραξαν με την επαναφορά του βασιλιά Κωνσταντίνου χωρίς να διαθέτουν την πολιτική ευελιξία να τις αποκαταστήσουν, ιδιαίτερα από τη στιγμή που τα συμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων είχαν ήδη αρχίσει να αποκλίνουν. Γραμμένο με ιδιαίτερα απλό τρόπο, το βιβλίο δίνει σαφείς απαντήσεις σε καίρια ερωτήματα για πρόσωπα και πράγματα (μεταξύ άλλων, για τη διεκδίκηση της Ιωνίας, το αναπόφευκτο ή μη της ήττας, τον ρόλο του Ιωάννη Μεταξά, του ύπατου αρμοστή Αριστείδη Στεργιάδη) αποβαίνοντας εξαιρετικά αξιόλογη εισαγωγή.
Μάρκος Καρασαρίνης

Και ακόμα:

Δ. Καμούζης, Αλ. Μακρής, Χ. Μηνασίδης (επιμ.)
Eλληνες στρατιώτες και Μικρασιατική Εκστρατεία. Πτυχές μιας οδυνηρής εμπειρίας
Εκδόσεις Εστίας, 2022, σελ. 456, τιμή 24,99 ευρώ

Καρπός δύο επιστημονικών συναντήσεων και της εργασίας 13 νέων ιστορικών, ο συλλογικός αυτός τόμος στρέφεται στην ανασύνθεση του οδυνηρού βιώματος των ελληνικών στρατευμάτων στη Μικρά Ασία και στις προκλήσεις περίθαλψης, αποκατάστασης και κοινωνικής ένταξης των παλαιμάχων στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στις προσωπικές μαρτυρίες των ίδιων των στρατιωτών.

Θάνος Βερέμης
22 ερωτήσεις και απαντήσεις για το ’22
Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2022, σελ. 144, τιμή 12,20 ευρώ

Ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Θάνος Βερέμης με τις «22 ερωτήσεις και απαντήσεις για το ’22» παρέχει έναν μικρό τόμο 140 σελίδων που συμπυκνώνει τα απαραίτητα για την κατανόηση (και την απλοποίηση, όπως επισημαίνει στον πρόλογό του) ενός σύνθετου ιστορικού φαινομένου.

Τζάιλς Μίλτον
Χαμένος παράδεισος. Σμύρνη 1922. Η καταστροφή της μητρόπολης του Μικρασιατικού Ελληνισμού
Εκδόσεις Μίνωας,2022, σελ. 448, τιμή 25,50 ευρώ

Διεθνές και ελληνικό μπεστ σέλερ, ο «Χαμένος παράδεισος» του Τζάιλς Μίλτον υπήρξε ένα από τα βιβλία που την τελευταία δεκαετία αναζωπύρωσαν το ενδιαφέρον για την καταστροφή της Σμύρνης στο εξωτερικό έπειτα από πολύχρονη σιωπή. Επανέρχεται σε επετειακή έκδοση με νέο πρόλογο του συγγραφέα.

Γεώργιος Χ. Ζορμπάς
Πολιτικό οδοιπορικό 1914-1940. Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, Μικρασιατική Εκστρατεία (Τόμος Α΄)
Εκδόσεις Λιβάνη,2022, σελ. 736,τιμή 27 ευρώ

Εξιστόρηση των πολιτικών, κυρίως, γεγονότων της κρίσιμης περιόδου του α΄ μισού του 20ού αιώνα, ο πρώτος τόμος του βιβλίου του επ. Αντεισαγγελέως του Αρείου Πάγου Γεωργίου Ζορμπά εστιάζει στην επίδραση του Μεγάλου Πολέμου και του Εθνικού Διχασμού στην ανάληψη της Μικρασιατικής Εκστρατείας, με καταληκτικό όριό του τη στιγμή της υπογραφής της Συνθήκης των Σεβρών.

Βασίλης Ν. Κολλάρος
Η μειονοτική πολιτική του Ελευθέριου Βενιζέλου (1898-1933)
Εκδόσεις Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων / Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος», 2022, σελ. 444, τιμή 15 ευρώ

Η διεξοδική αυτή μελέτη της μειονοτικής πολιτικής του Ελ. Βενιζέλου διερευνά μια σημαντική παράμετρο της δεκαετίας 1912-1922. Πολύτιμη συνολικά για το εύρος της, ιδιαίτερα όμως για την πραγμάτευση της στάσης του Βενιζέλου έναντι των μουσουλμάνων, κομβικής σημασίας για τη Μικρά Ασία, τη Δυτική Θράκη, τις Συνθήκες των Σεβρών και της Λωζάννης.

Πτυχές της αποκατάστασης των προσφύγων στην Ελλάδα, 1922-1930
Εισαγωγή Λένα Α. Κορμά.
Εκδόσεις Τράπεζας της Ελλάδος / Κέντρου Ερευνας και Τεκμηρίωσης, 2022, σελ. 204, τιμή 14 ευρώ

Συλλογή τεκμηρίων, εκθέσεων, κυβερνητικών διαταγμάτων, διπλω-ματικών υπομνημάτων και στατιστικών στοιχείων από τα αρχεία της Τράπεζας της Ελλάδος συγκεντρώνονται σε έναν τόμο που παρέχει σημαντικές λεπτομέρειες για τις πρώτες μορφές αρωγής, τις διαπραγματεύσεις με διεθνείς παράγοντες, τη στάση της Κοινωνίας των Εθνών και τη συμβολή της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων.

Σχέσεις συνύπαρξης

Η προκυμαία της Σμύρνης πριν από την Καταστροφή

Οι μηχανισμοί διαπραγμάτευσης που οδήγησαν στην ομαλή συγκατοίκηση ελληνορθοδόξων και μουσουλμάνων πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή αναδεικνύονται μέσα από τη μελέτη των μαρτυριών 5.000 προσφύγων

Οι σχέσεις ελληνικού και τουρκικού στοιχείου κατά τον αιώνα που προηγήθηκε του ξεριζωμού είναι το αντικείμενο της έρευνας του Νικόλα Ντουμάνη στο βιβλίο Πριν από την Καταστροφή (εκδ. Παπαδόπουλος).

Ο ιστορικός του Πανεπιστημίου της Νέας Νότιας Ουαλίας μελετά τις 5.000 προσφυγικές αφηγήσεις που έχουν κατατεθεί στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών ως τεκμήρια της λειτουργίας μιας πολυεθνικής αυτοκρατορικής κοινωνίας: η ομαλότητα την οποία περιγράφουν δεν αποτελεί εξιδανικευμένη εικόνα λόγω της νοσταλγίας των «χαμένων πατρίδων», οφείλεται στη διακοινοτικότητα, στις μορφές συμβιβασμού, στις επαναδιαπραγματεύσεις των ορίων που διαμόρφωναν συνθήκες συνεργασίας μεταξύ των εθνοθρησκευτικών ομάδων. Ομως η παραδοχή «ζούσαμε καλά με τους Τούρκους» εκτός από την κανονικότητα καταγράφει, κατά τον Ντουμάνη, και το θεμέλιό της – τον διαχωρισμό των κοινοτήτων:

«Ο σκοπός της αγάπης προς τον πλησίον ήταν να κρατάει τον πλησίον σε απόσταση». Διαφορές, διενέξεις, περιστασιακές εκρήξεις υπάρχουν, αλλά συνιστούν εξαιρέσεις. Οπωσδήποτε, οι σχέσεις καλής γειτονίας, οι ανταλλαγές επισκέψεων, η αλληλοβοήθεια, η λαϊκή θρησκευτικότητα υποδηλώνουν στις μαρτυρίες ένα στέρεο υπόβαθρο συγκατοίκησης πληθυσμών σε μεικτές πόλεις και χωριά για όλο το διάστημα της περιόδου από τις μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ (1839) ως τους Βαλκανικούς Πολέμους. Η τομή του «Χουριέτ», της Επανάστασης των Νεότουρκων το 1908, η παρεμβατική τάση του κράτους (κυρίως η απαίτηση στράτευσης των χριστιανών), η έλευση των εκδιωγμένων Τουρκοκρητικών και των μουσουλμάνων προσφύγων από τη Μακεδονία μετά την ήττα του 1912-1913 αλλάζουν δραστικά τις ισορροπίες εισάγοντας στην εξίσωση ξένα φυσικά στοιχεία.

Οι ακραίες συμπεριφορές ή, αργότερα, οι επιθέσεις, οι διωγμοί και οι σφαγές, είναι έργο στρατιωτών, παραστρατιωτικών μονάδων, συμμοριών εκτός κοινότητας. Αποφεύγοντας απλουστευτικές ερμηνείες, επιδιώκοντας μια εικόνα που να εκφεύγει αυτής του λόγου των ελίτ, το βιβλίο του Νικόλα Ντουμάνη περιγράφει και εξηγεί το πλαίσιο συνύπαρξης σε όλη την πολυπλοκότητά του: εσωτερικές πολιτισμικές διαφορές Ρωμιών και Τούρκων, δημογραφικές μεταβολές, ρευστές ταυτότητες, η διείσδυση εκσυγχρονιστικών επιρροών σε έναν κοινωνικό χώρο παραδοσιακών αξιών είναι λεπτομέρειες με μείζονα σημασία για την κατανόηση του κόσμου των ελληνορθοδόξων και των μουσουλμάνων της Ανατολίας πριν από την Καταστροφή.
Μάρκος Καρασαρίνης

Δείτε ακόμα:

Σπυρίδων Γ. Πλουμίδης
Η «σιδηρά» δεκαετία. Οι εθνικοί πόλεμοι της Ελλάδας (1919-1922)
Εκδόσεις Μίνωα,2022, σελ. 312,τιμή 22,20 ευρώ

Με κύριο νήμα της εξιστόρησης τα πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα της δεκαετίας 1912-1922, η προσέγγιση του Σπυρίδωνος Πλουμίδη απαντά στο αίτημα μιας σύγχρονης αφηγηματικής ιστορίας με το βλέμμα στο ευρύ κοινό, η οποία θα ενσωματώνει τα πιο πρόσφατα πορίσματα της έρευνας ανασκευάζοντας μύθους και αποτυπώνοντας την τρέχουσα εικόνα της.

Lutz Kleveman
Σμύρνη. Ταξίδι στον χρόνο
Μετάφραση Δέσποινα Κανελλοπούλου.
Εκδόσεις Ψυχογιός, 2022, σελ. 328, τιμή 22,20 ευρώ

Προσωπική περιήγηση, αυτοψία σε τόπους του παρελθόντος, εξιστόρηση της καταστροφής της Σμύρνης, διάλογος με απογόνους ανθρώπων που έζησαν από κοντά τα γεγονότα και στοχασμός για τις αναλογίες των δεινών των προσφύγων του 20ού και του 21ου αιώνα, το βιβλίο του Λουτς Κλέβεμαν συνιστά αφήγηση που αποτελεί τροφή για σκέψη.

Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ
Μικρασία, καρδιά του Ελληνισμού
Eκδόσεις Gutenberg, 2021, σελ. 192, τιμή 14 ευρώ

Εισαγωγικό στην ιστορία, στον πολιτισμό, στη διαμόρφωση της κοινωνίας του μικρασιατικού ελληνισμού από την αρχαιότητα ως τις παραμονές της Μικρασιατικής Καταστροφής, το έργο της της Ελένης Γλύκατζη-Αρβελέρ είναι μια εύχρηστη και ευσύνοπτη ιστορική επισκόπηση που αποτελεί κατάλληλη εισαγωγή στο υπόβαθρό της για το ευρύ κοινό.

Μάρω Βασιλειάδου
Ελευθέριος Βενιζέλος. Ακολουθώντας τα βήματά του στην Ιστορία
Εικονογράφηση Θέντα Μιμηλάκη.
Εκδόσεις Διόπτρα, 2022, σελ. 88, τιμή 15,50 ευρώ

Κρήτη και Αθήνα, δικηγορία και πολιτική, εξέγερση και μεταρρυθμίσεις, πρωθυπουργία και διεθνής διαπραγμάτευση, πόλεμος και ειρήνη. Η πρώτη εικονογραφημένη βιογραφία του Ελευθερίου Βενιζέλου γραμμένη ειδικά για παιδιά και νέους επιχειρεί μια εισαγωγική για τις ηλικίες αυτές προσέγγιση της προσωπικότητας του κατ’ εξοχήν πρωταγωνιστή της περιόδου 1912-1922.

«Κ’ η ανατολή του αιμάτου σιντριβάνι». Μικρασιατική Καταστροφή, 1919-1922. Αίτια και συνέπειες μιας καταστροφής
Συλλογικό Εκδόσεις Γκοβόστη, 2022, σελ. 416, τιμή 25 ευρώ

Η «Δίκη των Εξι», η «Μείζων Ελλάδα», το αρχείο του στρατηγού Παναγιώτη Δαγκλή, η αρχιστρατηγία του Γεωργίου Χατζηανέστη, το αντιπολεμικό αίσθημα και η κομμουνιστική προπαγάνδα είναι μερικές από τις πτυχές που με βάση νέα στοιχεία και κριτικές προσεγγίσεις επιχειρούν να φωτίσουν οι 12 μελέτες του συλλογικού αυτού τόμου.

Βασίλης Ι. Τζανακάρης
Εάλω η Σμύρνη. Δακρυσμένη Μικρασία 1919-1922
Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2022, σελ. 928, τιμή 18,80 ευρώ

Τα βιβλία του Βασίλη Τζανακάρη συνιστούν popular history κατά το αγγλοσαξονικό πρότυπο, γραμμένα με δημοσιογραφική αμεσότητα, χάριν των πολλών. Το ιδιαίτερα επιτυχημένο έργο του για τη Μικρασιατική Καταστροφή, καταιγιστικό αφηγηματικά αλλά και εξαιρετικά πλούσιο σε αναφορές πηγών της εποχής, εκδίδεται σε αναθεωρημένη έκδοση για την επέτειο της εκατονταετηρίδας της.