Με τον πλανήτη να αναμετριέται ακόμη με την πανδημία COVID-19 και νέους ιούς να διεκδικούν μερίδιο στην επικαιρότητα του βιολογικού φόβου, εύλογο είναι η έννοια της ανοσίας να κυριαρχεί. Ωστόσο, λίγη προσοχή έχουμε δώσει στο πώς διαμορφώθηκε μια ορισμένη σύλληψη της ίδιας της έννοιας της ανοσίας και του ανοσοποιητικού συστήματος. Αναφέρομαι, δηλαδή, στο ερώτημα μιας «αρχαιολογίας» (με την έννοια που της δίνει ο Μισέλ Φουκώ) της παραγωγής επιστημονικών θεωριών και γνώσεων για το ανοσοποιητικό σύστημα, συμπεριλαμβανομένων και των ιστορικών, πολιτικών και πολιτιστικών σχέσεων που διαπλέχθηκαν με αυτή την εξέλιξη.
Οι διαδρομές της immunitas
Αυτό το κενό έρχεται να καλύψει βιβλίο του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Brunel στο Λονδίνο Μαρκ Νεοκλέους, με τίτλο The Politics of Immunity. Security and the Policing of Bodies [Πολιτικές της ανοσίας/ασυλίας. Η ασφάλεια και η αστυνόμευση των σωμάτων), που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Verso το 2022. Σημειώνουμε εξαρχής μια γλωσσική ιδιοτυπία που στα ελληνικά δεν αποδίδεται τόσο εύκολα. Στα αγγλικά, τα γερμανικά αλλά και τις λατινογενείς γλώσσες η έννοια της ανοσίας και του ανοσοποιητικού συστήματος, ορίζεται με λέξεις που αντλούν την καταγωγή τους από τη λατινική immunitas. Μόνο που αυτή αρχικά σήμαινε κατά βάση την εξαίρεση από διάφορες υποχρεώσεις, πριν σταδιακά αποκτήσει τη σημασία της ασυλίας (της προστασίας από δίωξη), που σε πολλές χρήσεις στα αγγλικά και άλλες γλώσσες τη διατηρεί ακόμη, και πολύ αργότερα από τον δέκατο ένατο αιώνα και μετά την εξέλιξη της σύγχρονης ιατρικής, απέκτησε την επιπρόσθετη σημασία της ανοσίας. Το γεγονός ότι μια έννοια που αρχικά σε μεγάλο βαθμό είχε και την έννοια της ασυλίας (και ατιμωρησίας) των φορέων κυρίαρχης εξουσίας κατά την άσκηση των – βίαιων – καθηκόντων τους, είναι κάτι που εξαρχής εντοπίζει ο Νεοκλέους για να καταδείξει τον πυρήνα ενός τρόπου σκέψης που τελικά στηρίζεται στην κρατική βία.
Αυτό είναι ιδιαίτερα έντονο στο πώς ούτως ή άλλως σε μεγάλο βαθμό η αντίληψή μας για το ανοσοποιητικό σύστημα και τη λειτουργία του, είτε μιλάμε για επιστημονικές μελέτες, είτε για εκλαϊκευτικές τοποθετήσεις βρίθει πολεμικών μεταφορών και αναλογιών ως προς την αντίσταση (ή και αυτό «αυτοθυσία») που οι «στρατιώτες» και οι «αμυντικές γραμμές του οργανισμού» προβάλλουν απέναντι σε εξωτερικές απειλές που δοκιμάζουν να «εισβάλλουν». Ο Νεοκλέους το συσχετίζει αυτό και με το πώς η έννοια του ανοσοποιητικού συστήματος συνδέεται και με την – νεωτερική – έννοια του εαυτού και της ταυτότητας που ορίζει αυτό που απειλείται και χρειάζεται άμυνα.
Κινούμενος ερευνητικά στην εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ρευστή ζώνη που περιλαμβάνει την επίδραση των κοινωνικών (και εξουσιαστικών) σχέσεων πάνω στο πώς αντιλαμβανόμαστε το ανθρώπινο σώμα και την υγεία του, στις μεταφορές και το λεξιλόγιο που χρησιμοποιούμε για να διαμορφώσουμε θεωρίες για αυτό και τη διαρκή επιστροφή «βιολογικών» εννοιών στο πολιτικό λεξιλόγιο, ο Νεοκλέους στέκεται και στο ερώτημα που θέτουν τα αυτοάνοσα νοσήματα και την ανάγκη να εξηγηθεί κάτω από ποιες συνθήκες οι «γραμμές άμυνας» του οργανισμού στρέφονται ενάντιά του, λειτουργώντας «αυτοκαταστροφικά». Και έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον το πώς τρόποι σκέψης που έρχονται από το πώς στοχαζόμαστε τις μορφές κυριαρχίας επιδρούν στο πώς στοχαζόμαστε τα βιολογικά φαινόμενα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και το πώς εξετάζει την ανάδυση της έννοιας της εντροπίας την επίδραση που είχε και στον κοινωνικό στοχασμό.
Ο Νεοκλέους δοκιμάζει να δει και τις υπόλοιπες έννοιες που εμπλέκονται σε αυτή τη συζήτηση για την ανοσία/ασυλία. Δείχνει έτσι πώς διαμορφώθηκε η έννοια του συστήματος και πώς πέρασε από την αρχική αντίληψη του βιολογικού συστήματος, σταδιακά στο χώρο των κοινωνικών επιστημών, την καθοριστική σημασία που είχε αυτό που ορίστηκε ως «κυβερνητική». Επισημαίνει ότι η έννοια του «συστήματος» πάντοτε έχει να κάνει με μια ορισμένη «κυριαρχική» αντίληψη, μέσα από μια έννοια εύρυθμης λειτουργίας που εξασφαλίζεται από τη διαρκή παρουσία υποσυστημάτων που εξασφαλίζουν ότι οι «δυσλειτουργίες», δηλαδή οι αντιδράσεις και αντιστάσεις που αναπτύσσονται σε μορφές εκμετάλλευσης και καταπίεσης, μπορούν να αντιμετωπιστούν.
Επιστρέφοντας προς το τέλος του βιβλίου στην immunitas ως αρχικά εξαίρεση από υποχρεώσεις και τελικά ασυλία, ο Νεοκλέους στέκεται στο πώς η ασυλία και προστασία των μη μαχητών, που προστέθηκε πολύ αργά στο δίκαιο του πολέμου, και αφού στη συνθήκη των «ολοκληρωτικών πολέμων» θεωρήθηκαν πλήρως νόμιμοι στόχοι, στην πραγματικότητα εξ αρχής αναιρείται ακριβώς επειδή στον πυρήνα του το κράτος έχει καταστατικά εγγεγραμμένη τη δική του ασυλία, δηλαδή το δικαίωμά του να σκοτώνει, στο όνομα της αδελφής έννοιας της ανοσίας/ασυλίας που είναι η ασφάλεια. Έτσι κατορθώνει να δείξει πώς η λογική της κυρίαρχης εξουσίας διαπερνά όλες τις όψεις της ζωής και όλους τους τρόπους που τη στοχαζόμαστε, συμπεριλαμβανομένης της επιστήμης, αναπαράγοντας την πραγματικότητα αλλά και τη μυθοπλασία της.
Πέραν της κυριαρχίας
Οι συσχετίσεις ανάμεσα στις μορφές εξουσίας που διαμορφώθηκαν στην καπιταλιστική νεωτερικότητα και το πώς στοχαζόμαστε βιολογικά φαινόμενα, δεν καταδεικνύουν μόνο την κοινωνική παραγωγή του επιστημονικού λόγου και τη θεμελιακή μη ουδετερότητά του. Αναδεικνύουν ταυτόχρονα και το ερώτημα εάν μια διαφορετική χειραφετητική κοινωνική οπτική θα επέτρεπε να στοχαστούμε και προσεγγίσουμε τα βιολογικά φαινόμενα χωρίς προβολές κοινωνικών μορφών επάνω τους και εάν αυτό να επέτρεπε και μια διαφορετική και λιγότερο «πειθαρχική» αντιμετώπιση των «υγειονομικών κρίσεων».
