Εχω […] – σάρκα, αίμα, δέρμα, μαλλιά –
αλλά η αποπροσωποποίησή μου είναι τόσο έντονη,
[…] Απλώς μιμούμαι την πραγματικότητα,
μια κατά προσέγγιση ομοιότητα ανθρώπου,
με μόνο μια αμυδρή γωνία του μυαλού μου να λειτουργεί.
Μπρετ Ιστον Ελις
Από κάτι που γράφω: «Εξομολόγηση: Από τότε που με ξέρω δεν είμαι απόλυτα παρών. Ή μάλλον είμαι τόσο παρών που με παρακολουθώ συνεχώς. Βρίσκομαι συχνά στο μεγάλο σχήμα των πραγμάτων. Επίσης, ταυτόχρονα, στη μικρή, μικρότατη διάστασή τους. Πολλά ενδιάμεσα δεν υπάρχουν. Οι ιριδισμοί θέλουν πολλή ψυχική δαπάνη. Απαθής και αλλόφρων. Συνδεδεμένος και μετριόφρων. Σαν να υπάρχει ένας γυάλινος τοίχος μεταξύ εμού και της πραγματικότητας».
Σε ένα πρόσφατο άρθρο στο «Scientific American», του αμερικανού επιστημονικού συντάκτη John Horgan, ιδιαίτερα γνωστού από το βιβλίο του «Το τέλος της επιστήμης», διάβασα κάποια πολύ ενδιαφέροντα πράγματα για ένα σύνδρομο που λέγεται αποπραγματοποίηση (derealization). Στην περιγραφή των «συμπτωμάτων» αναγνώρισα πράγματα που έχω βιώσει.
Ως κάποιος που έχει περάσει αισθήματα μη πραγματικότητας στην παιδική μου ηλικία, η υπόθεση με απασχολεί πολύ. Οταν ήμουν μικρός ένιωθα πως υπήρχε ένας γυάλινος τοίχος ανάμεσα στον κόσμο και σε μένα. Σύμφωνα με το Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών, οι ψυχίατροι ορίζουν τη διαταραχή αποπροσωποποίησης/αποπραγματοποίησης ως «επίμονες ή επαναλαμβανόμενες εμπειρίες μη πραγματικότητας, απόσπασης από μια συνθήκη στην οποία ο άνθρωπος είναι εξωτερικός παρατηρητής σε σχέση με τις σκέψεις, τα συναισθήματα, τις αισθήσεις, το σώμα ή τις πράξεις του».
Προσωπικά δεν αντιμετωπίστηκα ποτέ ως πάσχων, διότι απλώς δεν το έλεγα σε κανέναν! Κι αυτό γιατί στην περίπτωσή μου το αίσθημα αυτό ήταν παροδικό, δεν συνέβαινε συνέχεια, ενώ μαζί με την αίσθηση του παρατηρητή υπήρχε – ταυτόχρονα – η αίσθηση του συμμετέχοντος. Τέλος πάντων, σταδιακά η πραγματικότητα άρχισε και πάλι να κυριαρχεί και η όλη εμπειρία μάλλον μου βγήκε σε καλό σε σχέση με τη συγγραφή. Το να βλέπεις τον εαυτό σου έξω από τον κόσμο σημαίνει ότι πρέπει να δημιουργήσεις έναν κόσμο δικό σου για να υπάρχεις.
Μερικοί άνθρωποι βιώνουν ξαφνικά την αποπραγματοποίηση, άλλοι μόνο κάτω από αγχωτικές συνθήκες – για παράδειγμα, ενώ δίνουν ένα τεστ ή δίνουν συνέντευξη για μια δουλειά. Οι ψυχίατροι συνταγογραφούν αντικαταθλιπτικά όταν το σύνδρομο έχει ως αποτέλεσμα «δυσφορία ή έκπτωση σε κοινωνικούς, επαγγελματικούς ή άλλους σημαντικούς τομείς της λειτουργικότητας». Σε ορισμένες περιπτώσεις, η αποπραγματοποίηση προκύπτει από σοβαρές ψυχικές ασθένειες, όπως η σχιζοφρένεια, ή παραισθησιογόνα όπως το LSD.
Οι ακραίες περιπτώσεις, λέει ο Horgan, που συνήθως σχετίζονται με εγκεφαλική βλάβη, μπορεί να εκδηλωθούν ως αυταπάτη Cotard, που ονομάζεται επίσης «σύνδρομο ζωντανού πτώματος», η πεποίθηση ότι κάποιος είναι νεκρός. Το υποκείμενο ζει τη ζωή του πεπεισμένος ότι είναι ένας νεκρός, ο οποίος κινείται ανάμεσα σε ζωντανούς. Ταυτόχρονα πιστεύει και ότι είναι αθάνατος. Υπάρχει επίσης και η αυταπάτη Capgras, η οποία αναφέρεται στην πίστη του ατόμου ότι ένα οικείο του πρόσωπο, ο/η σύζυγος, ένας φίλος ή συγγενής, έχει αντικατασταθεί από έναν σωσία-«απατεώνα», που έχει την ίδια εξωτερική εμφάνιση με εκείνο (το οικείο πρόσωπο). Το άτομο αυτό εξωτερικά παραμένει ίδιο, αλλά η ταυτότητά του έχει αλλάξει. Εξαιρετικές ιδέες για μυθιστόρημα, ή και για σενάριο.
Η αποκόλληση από την πραγματικότητα που προκαλεί η αποπραγματοποίηση περιγράφεται από όσους βιώνουν την κατάσταση ως μια άυλη ουσία η οποία τους διαχωρίζει από τον εξωτερικό κόσμο, σαν μια ομίχλη, ένα τζάμι ή ένα πέπλο. Αισθήματα προμνησίας (déjà vu) είναι συχνά. Ολα αυτά είναι αρκούντως μυθιστορηματικά και new age, ωστόσο ιατρικά είναι απολύτως τεκτηριωμένα.
Η αποπραγματοποίηση εγείρει βαθιά φιλοσοφικά ερωτήματα. Σοφοί, αρχαίοι και σύγχρονοι, έχουν προτείνει ότι η καθημερινή πραγματικότητα είναι μια ψευδαίσθηση. Ολοι ξέρουμε την πλατωνική σπηλιά. Οπως η φωτιά ρίχνει φως στους τοίχους της σπηλιάς, η ανθρώπινη κατάσταση είναι για πάντα δέσμια των εντυπώσεων που δημιουργούνται μέσω των αισθήσεων. Ακόμη και αν αυτή η ερμηνεία περιγράφει λανθασμένα την πραγματικότητα, ο άνθρωπος δεν μπορεί να ελευθερωθεί από τα δεσμά της κατάστασής του. Δεν μπορεί να ελευθερωθεί από μια φαινομενική κατάσταση, όπως οι φυλακισμένοι δεν μπορούσαν να ελευθερωθούν από τις αλυσίδες τους. Ωστόσο, αν ο άνθρωπος μπορέσει ως εκ θαύματος να δραπετεύσει από τη σκλαβιά του, θα έβρισκε έναν κόσμο που δεν μπορεί να καταλάβει – ο ήλιος είναι ακατανόητος για κάποιον που δεν τον έχει δει ποτέ. Με άλλα λόγια, θα ανακάλυπτε ένα άλλο «βασίλειο», ένα ακατανόητο μέρος, διότι, θεωρητικά, είναι η πηγή μιας ανώτερης πραγματικότητας από αυτήν που ήξερε πάντα.
Ο ινδουιστής φιλόσοφος του όγδοου αιώνα Adi Shankara ισχυρίστηκε ότι η τελική πραγματικότητα είναι ένα αιώνιο, αδιαφοροποίητο πεδίο συνείδησης. Το βουδιστικό δόγμα της anatta υποστηρίζει ότι ο ατομικός μας εαυτός είναι απατηλός.
Σύγχρονοι φιλόσοφοι, όπως ο Nick Bostrom, υποστηρίζουν ότι ο κόσμος μας είναι πιθανώς μια προσομοίωση, μια εικονική πραγματικότητα που δημιουργήθηκε από το εξωγήινο ισοδύναμο ενός βαριεστημένου έφηβου χάκερ. Ο ίδιος έχει πει πως εάν η Μητέρα Φύση ήταν όντως γονιός, τότε θα έπρεπε να είναι στη φυλακή για κακοποίηση ανηλίκου και δολοφονία.
Η φιλοσοφική στάση που είναι γνωστή ως σολιψισμός υπονοεί ότι ο καθένας μας είναι το μόνο συνειδητό ον στο σύμπαν. Το μόνο υποκείμενο, η μόνη συνείδηση. Ολα τα άλλα γύρω μας, συμπεριλαμβανομένων και τον άλλων ανθρώπων, δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα αλλά μόνο στη συνείδηση του υποκειμένου. Ορισμένες ερμηνείες της κβαντικής μηχανικής υπονομεύουν το καθεστώς της αντικειμενικής πραγματικότητας. Θα μπορούσε η αποπραγματοποίηση να έχει εμπνεύσει όλες αυτές τις μεταφυσικές εικασίες;
Οι παραξενιές του εγκεφάλου αρχίζουν και εξηγούνται δημιουργώντας πεδίον δόξης λαμπρό για καλλιτέχνες που ψάχνουν αλλόκοτους χαρακτήρες και πλοκές. Παρατηρούμε πολλές ιστορίες να δανείζονται πλέον θέματα από τους τομείς της νευροβιολογίας. Κυρίως παράξενα σύνδρομα. Μάστορας του είδους βέβαια ήταν ο καταπληκτικός νευρολόγος Ολιβερ Σακς. Η τέχνη χρησιμοποιεί κατά κόρον την απροσωποίηση. Η συνθήκη τού να μετατρέψεις το συνηθισμένο σε αλλόκοτο είναι η βάση αναρίθμητων καλλιτεχνικών εκφράσεων, από ταινίες τρόμου μέχρι τα γλυπτά του Τζιακομέτι.
Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.
