Τετρακόσια χρόνια συμπληρώθηκαν (1622-2022) από τη γέννηση του Μολιέρου και η συγκεκριμένη επέτειος εορτάζεται ποικιλοτρόπως, όχι μόνο στη Γαλλία αλλά σε διεθνή κλίμακα, όπως αρμόζει σε μια διαχρονική και παγκόσμια ιδιοφυΐα. «Ηταν ο πιο σπουδαίος κωμωδιογράφος που γνώρισε η Δύση. Υπήρξε για τη γαλλική κωμωδία και γλώσσα ό,τι ο Σαίξπηρ, αντιστοίχως, για την αγγλική τραγωδία και γλώσσα (με ό,τι αυτό εξακολουθεί να συνεπάγεται για την οικουμενικότητά του). Αξίζει να θυμόμαστε ότι ο Μολιέρος, όπως και ο Σαίξπηρ, υπήρξε ηθοποιός προτού περάσει στη θεατρική γραφή, γεγονός που αναμφισβήτητα συνέβαλε στη δυναμική της δραματουργικής του τέχνης. Εκτός αυτού, κάτι επίσης σημαντικό, ο Μολιέρος έγραφε συνεκτιμώντας πάντοτε το κοινό στο οποίο απευθυνόταν» δήλωσε στο «Βήμα» ο Ζορζ Φορεστιέ, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστήμιου της Σορβόννης, ιστορικός του θεάτρου και επιφανής ειδικός σε ό,τι αφορά τη ζωή και το έργο τού (κατά κόσμον) Ζαν-Μπατίστ Ποκλέν.
«Υπάρχουν ορισμένοι κοινοί τόποι για τον Μολιέρο που υφίστανται ακόμη αλλά δεν είναι ακριβείς κατ’ εμέ, όπως λ.χ. αυτός του «ηθικολόγου συγγραφέα», μια προσέγγιση που διαιωνίζεται περισσότερο στις σχολικές αίθουσες αλλά δεν σχετίζεται τόσο με τη ζωντανή ύλη του θεάτρου, μέσα από την οποία αναδεικνύεται στο έπακρο το ιδιαίτερο ταλέντο του» συνέχισε.
Ο πραγματικός Μολιέρος
Στην πολυσέλιδη, εμπεριστατωμένη και βραβευμένη το 2019 από τη Γαλλική Ακαδημία βιογραφία με τίτλο Molière (Éditions Gallimard, 2018) ο Ζορζ Φορεστιέ διερευνά τον πραγματικό Μολιέρο και τον εγγράφει συστηματικά στο πλαίσιο της εποχής του. «Από τα τέλη του 17ου αιώνα άρχισαν να καλλιεργούνται διάφοροι μύθοι για αυτόν. Στη συνέχεια αναπαράχθηκαν ποικίλες ιστορίες από τις οποίες ακόμη προσπαθούμε να ξεφύγουμε και αργότερα επινοήθηκαν επιπρόσθετες ερμηνείες για τον ίδιο», αρκετές μάλιστα εντελώς ανυπόστατες, καθότι βασίστηκαν σε μια παράξενη ταύτιση της προσωπικότητας του Μολιέρου με κάποια θέματα των κωμωδιών του (όπως η αρρώστια, με αφορμή τον Κατά φαντασίαν ασθενή) ή με ορισμένους εμβληματικούς ήρωες που δημιούργησε (φέρ’ ειπείν τον πρωταγωνιστή στον αριστουργηματικό Μισάνθρωπο, τον Αλσέστ).
O κατάλογος είναι μακρύς. «Κλειστός και οξύθυμος, μελαγχολικός και ζηλόφθονος, ερωτικά απογοητευμένος, υπέρ το δέον σοβαρός και στοχαστικός, κωμικός παρά τη θέλησή του, υποταγμένος πλήρως στις διαταγές ενός βασιλικού δεσπότη, καταπιεσμένος καλλιτεχνικά αλλά και δέσμιος των απαιτήσεων του μεγάλου κωμικο-μουσικού θεάματος. Δεν θα παραλείψω εδώ και τον μύθο που κατέστησε τον Μολιέρο προστάτη των ηθοποιών. Εν πάση περιπτώσει, δεν θα μπορούσε να έχει πεθάνει πάνω στη σκηνή o Μολιέρος, όπως θρυλείται, επειδή τότε τα έργα παίζονταν το απόγευμα και εκείνος άφησε την τελευταία του πνοή γύρω στις δέκα το βράδυ, στο σπίτι του. Πάντως, αν τον τοποθετήσουμε στο πλαίσιο του δικού του καιρού, διορθώνοντας όλες τις λανθασμένες αντιλήψεις, βλέπουμε να σχηματίζεται παράλληλα η εικόνα ενός θεατρανθρώπου και επιχειρηματία του θεάματος που δεν μοιάζει καθόλου με τον «κλασικό συγγραφέα» του 18ου αιώνα, ούτε τον «λαϊκό συγγραφέα» του 19ου αιώνα, όταν αναζητούσαν μια «εθνική μορφή» που θα ενσάρκωνε τη γαλλική παράδοση. Το θεατρικό κοινό στην εποχή του Μολιέρου ήταν συγκεκριμένο, αποτελούνταν από αριστοκράτες (μέρος αυτών ανήκαν στην Αυλή του Λουδοβίκου ΙΔ΄), μορφωμένους αστούς και εύπορους εμπόρους. Oλοι αυτοί εντυπωσιάζονταν από το πώς ο Μολιέρος κατάφερνε να μετουσιώνει σε κωμωδίες τις συζητήσεις των κοσμικών σαλονιών και να πλάθει χαρακτήρες (είτε καταγέλαστους είτε απεχθείς, είτε και τα δύο μαζί) εμπνεόμενος από υπαρκτές ανθρώπινες συμπεριφορές και κοινωνικές αξίες. Είχε δημιουργήσει μια σχέση συνενοχής με το κοινό ο Μολιέρος».
Oμως, τον ρωτήσαμε, τι είναι αυτό που τον κάνει σύγχρονό μας; «Νομίζω ότι για τον Μολιέρο η κωμωδία δεν περιλαμβάνει ούτε το δράμα ούτε την τραγωδία. Αρκεί να ρίξει κανείς μια ματιά στο «Σχολείο των γυναικών» για να καταλάβει ότι το διαχρονικό μεγαλείο του έγκειται ακριβώς στην παρωδία του τραγικού. Με σημερινούς όρους θα έλεγα ότι υπήρξε ένας «χιουμορίστας» που ήξερε πώς να κάνει τους θεατές να γελούν με τα ελαττώματα των ανθρώπων της εποχής του (τις προκαταλήψεις, την οπισθοδρομικές ιδεολογίες, τα πάθη τους) και, όπως φαίνεται, αυτό ισχύει με τα ελαττώματα όλων των ανθρώπων, όλων των εποχών».
Αποκαθιστώντας τον «Ταρτούφο»
Ο Ζορζ Φορεστιέ, ο οποίος επέβλεψε και επιμελήθηκε επιστημονικά την έκδοση των Απάντων του Μολιέρου (Bibliothèque de la Pléiade, 2010), προέβη ακολούθως σε μια δημιουργική «αποκατάσταση» (ή «ανασύσταση») του Ταρτούφου έχοντας γνώση (φιλολογική και ιστορική) των περιπετειών του κειμένου. «Τις τελευταίες δεκαετίες έχει αποδειχθεί ότι η πρώτη εκδοχή του έργου που παρουσιάστηκε (και αμέσως μετά απαγορεύτηκε) ήταν μια πλήρης κωμωδία (όχι πέντε, όπως γινόταν αποδεκτό επισήμως, επί αιώνες) τριών πράξεων. Αναδημιούργησα λοιπόν μια εκδοχή (την τιτλοφόρησα «Le Tartuffe ou l’Hypocrite» / «Ταρτούφος ή Ο υποκριτής») η οποία μου φάνηκε ως η πλησιέστερη σε εκείνη του 1664, την αρχική. Η εκδοχή αυτή ανατρέπει όλη την πρόσληψη που είχαμε για το έργο, διότι ανακαλύπτουμε ότι δεν πρόκειται για μια επίθεση κατά των ψευδο-θρησκόληπτων (ή των κατ’ επάγγελμα υποκριτών και των κάθε είδους απατεώνων), αλλά μια σάτιρα κατά των αληθινών θρησκόληπτων, οι οποίοι είναι τυφλοί απέναντι στον ίδιο τους τον εαυτό, είναι τυφλωμένοι από τους λόγους και τα φαινόμενα της αφοσίωσης, και όχι περισσότερο ικανοί από τους άλλους ανθρώπους να αντισταθούν στα πάθη που τους κινούν και τους κάνουν να διολισθαίνουν στην υποκρισία. Ως προς αυτό, η σάτιρα του Μολιέρου δεν έχει χάσει την αξία και τη σημασία της».
Τον Ιανουάριο του 2022, στο πλαίσιο ακριβώς της εφετινής επετείου, ο κορυφαίος σκηνοθέτης του θεάτρου Iβο βαν Χόβε ανέβασε με την Comédie-Française την εκδοχή του Ζορζ Φορεστιέ (την παράσταση θα τη δούμε και στο Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου). «Ο Iβο βαν Χόβε προτίμησε να διαβάσει τη δική μου προσαρμογή στο κείμενο του Ταρτούφου με έναν σκοτεινό, παθιασμένο και βίαιο τρόπο, αδειάζοντας το έργο από τη θρησκευτική του διάσταση. Για να ενισχύσει την ανάγνωσή του, πήρε από την επίσημη εκδοχή των πέντε πράξεων εκείνους τους οκτώ στίχους (Le Tartuffe ou l’Imposteur, περ. 1557-1564) που προσέθεσε ο Μολιέρος όταν μεταμόρφωσε το έργο του, ώστε να σηματοδοτήσει την κατάληψη του σπιτιού και της μοίρας του Οργκόν από τον Ταρτούφο.
Μεταμόρφωσε έτσι ο Iβο βαν Χόβε με τη σειρά του το νόημα της αρχικής εκδοχής του έργου (ο Ταρτούφος που διώχτηκε έγινε Ταρτούφος θριαμβευτής) και έκανε μια σκηνοθεσία εκθαμβωτική και δυνατή και εξαιρετικά πρωτότυπη σε σχέση με το κείμενο που έχω δημοσιεύσει εγώ».
Στο πλαίσιο του εορτασμού των 400 χρόνων από τη γέννηση του Μολιέρου, το Γαλλικό Ινστιτούτο Ελλάδος, σε συνεργασία με το Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου και εν όψει της παράστασης «Ταρτούφος ή Ο υποκριτής» της Comedie-Francaise που σκηνοθετεί ο Ιβο βαν Χόβε (16/6 έως 18/6, στην Πειραιώς 260), διοργανώνει την Τρίτη 14 Ιουνίου (και ώρα 19.30, στο Auditorium Theo Angelopoulos, οδός Σίνα 31, Αθήνα) μια εισαγωγική εκδήλωση με επίτιμο προσκεκλημένο τον Ζορζ Φορεστιέ (Διάλεξη: «Προς τον πραγματικό Μολιέρο; Μακριά από θρύλους, κοντά στην ιστορία») και συντονιστή τον Πλάτωνα Μαυρομούστακο, καθηγητή του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών.
