Οι ασυμμετρίες της ευρωπαϊκής ασφάλειας και ο πόλεμος στην Ουκρανία

1Η ευρωπαϊκή ασφάλεια διέπεται από βαθιές ασυμμετρίες που έχουν προκύψει ιστορικά. Οι νέες προκλήσεις που συνδέονται με τη ρωσική στρατιωτική εισβολή και τον πόλεμο στην Ουκρανία αναδεικνύουν τις ασυμμετρίες αυτές που δεν μπορούν πλέον να κρύβονται πίσω από μια ρητορική που εξωραΐζει τα προβλήματα και αναβάλλει δύσκολες αποφάσεις.

Η ευρωπαϊκή ασφάλεια ήδη από την τελευταία φάση του Α’ Παγκοσμίου Πόλεμου, την εποχή του προέδρου Ουίλσον, κατέστη πρόβλημα ευρωαμερικανικό. Η συμμετοχή των ΗΠΑ και γενικότερα του λεγόμενου νέου κόσμου στον μεγάλο ευρωπαϊκό πόλεμο κατέστη αναγκαία προκειμένου αυτός να λήξει με την ήττα των λεγόμενων κεντρικών δυνάμεων.

Η αμερικανική εμπλοκή υπήρξε αναγκαία για την ήττα του ναζισμού στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κατά τη μακρά δε περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, η αμερικανική παρουσία στην Ευρώπη ήταν βασική προϋπόθεση πυρηνικής ισορροπίας και συνεπώς ασφάλειας.

2Στον βασικό πυλώνα της ευρωπαϊκής ασφάλειας, το ΝΑΤΟ, η αμερικανική εμπλοκή είναι κυρίαρχη, στρατιωτικά και οικονομικά. Αυτό δεν έχει αλλάξει, αν και η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση στην καρδιά της οποίας βρίσκεται η σημερινή Ευρωπαϊκή Ενωση είναι ήδη εβδομήντα ετών.

Οι συζητήσεις για την Κοινή Πολιτική Ασφάλειας και Αμυνας είχαν οδηγήσει, λίγο πριν από το ξέσπασμα του πολέμου στην Ουκρανία, στη «στρατηγική πυξίδα» και σε μια σειρά φιλόδοξων στόχων ξεκινώντας από την ευρωπαϊκή αμυντική βιομηχανία και τη σύσταση Ευρωπαϊκής Δύναμης Ταχείας Αντίδρασης ως προοίμιο του λεγόμενου Ευρωπαϊκού Στρατού.

3Η έκρηξη του πολέμου στην Ουκρανία ανέδειξε αυτομάτως την ασυμμετρία της ενεργειακής εξάρτησης της Ευρώπης από τα ρωσικά ορυκτά καύσιμα. Η ενεργειακή ασφάλεια είναι όμως βασική παράμετρος της συνολικής ισχύος κάθε κράτους και κάθε πολιτικής οντότητας.

4Επιπλέον, το γεγονός ότι μέσα σε λίγες ημέρες από την έναρξη του πολέμου ο Β. Πούτιν θύμισε ότι η Ρωσία είναι μεγάλη πυρηνική δύναμη και έθεσε ευθέως ζήτημα χρήσης πυρηνικών όπλων ανέδειξε την υπαρξιακή ασυμμετρία της ευρωπαϊκής ασφάλειας. Η Ευρώπη είναι μικρή πυρηνική δύναμη που διαθέτει το γαλλικό πυρηνικό οπλοστάσιο το οποίο είναι εθνικό και το βρετανικό πυρηνικό οπλοστάσιο που είναι εντεταγμένο στον πυρηνικό σχεδιασμό του ΝΑΤΟ. Απέναντι στις περίπου 5.500 πυρηνικές κεφαλές της Ρωσίας η Δύση αντιτάσσει τις δικές της περίπου 5.500 πυρηνικές κεφαλές, από τις οποίες όμως οι 5.100 είναι αμερικανικές. Η πυρηνική ανάσχεση που χρειάζεται η Ευρώπη μπορεί να διασφαλιστεί μόνο με τη συμμετοχή των ΗΠΑ.

5Οι ασυμμετρίες όμως αφορούν και το ίδιο το αίσθημα ασφάλειας που είναι καθοριστικό για τη στάση των ευρωπαϊκών κοινωνιών και των εκλογικών σωμάτων. Η θεμελιώδης στρατηγική επιλογή ανάμεσα σε μια ενδοτική και παθητική αντιμετώπιση της ρωσικής προκλητικότητας και σε μια σθεναρή αντιμετώπιση με την επιβολή σκληρών οικονομικών κυρώσεων και την παροχή ουσιαστικής οικονομικής και στρατιωτικής βοήθειας στην Ουκρανία είναι ζήτημα πολιτικής βούλησης και γεωπολιτικής αντίληψης. Η ρωσική απειλή δεν εκλαμβάνεται με τον ίδιο τρόπο από όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Οι χώρες που συνορεύουν με τη Ρωσία και επιπλέον έχουν ζήσει την ιστορική εμπειρία του υπαρκτού σοσιαλισμού, της συμμετοχής στην πρώην Σοβιετική Ενωση ή έστω στο Σύμφωνο Βαρσοβίας, έχουν πολύ πιο έντονη αίσθηση κινδύνου.

6Μόνη της η Ευρώπη, χωρίς την ισχυρή πίεση των ΗΠΑ, δεν θα μπορούσε να λάβει με την αναγκαία ταχύτητα και αποτελεσματικότητα τις σχετικές αποφάσεις. Ούτε να τις εφαρμόσει. Τώρα που επεκτείνονται και εξειδικεύονται οι κυρώσεις, οι εσωτερικές διαφοροποιήσεις και επιφυλάξεις έρχονται στην επιφάνεια. Ιδίως σε σχέση με τις ενεργειακές ανάγκες και τον ρυθμό απεξάρτησης από το ρωσικό πετρέλαιο και το ρωσικό φυσικό αέριο.

Η Δύση ως στρατηγική οντότητα, στην οποία μετέχει ως βασική συνιστώσα η Ευρώπη, δεν συγκροτείται και δεν λειτουργεί χωρίς την αμερικανική συμμετοχή. Οι ΗΠΑ ασκούν κρίσιμη επιρροή στη διαμόρφωση της πολιτικής βούλησης της Ευρώπης, κατ’ αρχάς στο επίπεδο όλων σχεδόν των κρατών-μελών, τελικά δε στο επίπεδο των ευρωπαϊκών οργάνων. Ομως γεωγραφικά οι ΗΠΑ και οι άλλες χώρες που συγκροτούν το λεγόμενο παγκόσμιο ΝΑΤΟ δεν βρίσκονται στην ευρωπαϊκή ήπειρο και δεν έχουν εξάρτηση από τα ρωσικά ορυκτά καύσιμα.

7Οι ασυμμετρίες της ευρωπαϊκής ασφάλειας περιλαμβάνουν και τις συνολικές δυτικές ασυμμετρίες με τη μορφή της αδράνειας ή των αντιφάσεων σε προγενέστερες κρίσιμες στιγμές, όπως η προσάρτηση της Κριμαίας ή η αμφισβήτηση της ουκρανικής κυριαρχίας στις ανατολικές επαρχίες του Ντονμπάς.

8Αλλωστε η αμερικανική αποχώρηση από το Αφγανιστάν και η συγκρότηση της AUKUS οδήγησαν ενδεχομένως τον Β. Πούτιν στην εσφαλμένη εκτίμηση ότι οι ΗΠΑ θέλουν να αναλάβει η ίδια η Ευρώπη το κύριο βάρος της ασφάλειάς της, άρα και της αντίδρασης απέναντι σε μια ρωσική στρατιωτική εισβολή στην Ουκρανία. Ισως η ρωσική πρόβλεψη να ήταν πως η Ευρώπη θα αντιδράσει πολύ πιο ήπια.

9Η κρισιμότερη ασυμμετρία είναι όμως αυτή που συνδέεται με τη λειτουργία της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι η «επικράτεια» της Δύσης, άρα και η «επικράτεια» της Ευρώπης. Αυτή την «επικράτεια» καλείται να προστατεύσει η Ευρώπη έναντι της βίας, του αυταρχισμού και του ολοκληρωτισμού.

Ομως η ίδια η φιλελεύθερη δημοκρατία τροφοδοτεί και αναπαράγει την αμφισβήτηση θεμελιωδών στρατηγικών επιλογών. Ο πόλεμος μπορεί να κερδηθεί για τη Δύση, βασική συνιστώσα της οποίας είναι η Ευρώπη, αν πρώτα κερδηθεί δημοκρατικά και εκλογικά στο εσωτερικό των πολιτικών συστημάτων των δυτικών κρατών και πρωτίστως των ίδιων των ΗΠΑ. Ζήσαμε την πρόσφατη εμπειρία των εκλογών στη Γαλλία, την Ουγγαρία, τη Σερβία, τη Σλοβενία. Καμία από τις εμπειρίες αυτές δεν συγκρίνεται από πλευράς στρατηγικής και ιστορικής εκκρεμότητας με την εκλογική δοκιμασία στις ΗΠΑ, σε πρώτη φάση με τις ενδιάμεσες εκλογές για το Κογκρέσο και τελικά με τις επόμενες προεδρικές εκλογές.

Αυτή είναι ίσως η πιο μεγάλη ασυμμετρία της ευρωπαϊκής ασφάλειας που αναδεικνύει ο πόλεμος στην Ουκρανία, καθώς οι βασικές πολιτικές επιλογές που την επηρεάζουν θα γίνουν στο πεδίο της αμερικανικής δημοκρατίας και κυρίως στο πεδίο των αντιφάσεων της αμερικανικής κοινωνίας.

10Στο πλαίσιο μιας ανανεωμένης, αποτελεσματικής και χωρίς αποκλεισμούς πολυμέρειας (multilateralism), το Συμβούλιο της Ευρώπης, ως εγγυητής των αξιών της δημοκρατίας, του κράτους δικαίου και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, μπορεί να αναλάβει πρωτοβουλίες αξιακού αλλά πρακτικού χαρακτήρα που μειώνουν τις ασυμμετρίες της ευρωπαϊκής ασφάλειας.

Αλλωστε, οι μεγαλύτερες ασυμμετρίες υπάρχουν στο ίδιο το σύστημα των Ηνωμένων Εθνών, γιατί όταν παραβάτης του Διεθνούς Δικαίου και του Χάρτη των ΗΕ είναι μόνιμο μέλος του Συμβουλίου Ασφαλείας, ουσιαστικά ακυρώνεται η δυνατότητα λήψης αποφάσεων. Το ίδιο ισχύει, τηρουμένων των αναλογιών, και για τον Οργανισμό για τη Συνεργασία και την Ασφάλεια στην Ευρώπη.

Τα κράτη-μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης που είναι και μέλη της ΕΕ και του ΝΑΤΟ, ειδικά εκείνα που είναι μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας, μπορούν να αναλάβουν σημαντικές πρωτοβουλίες που διατηρούν τον ειδικό ρόλο και την προστιθέμενη αξία κάθε διεθνούς οργανισμού, μέσα σε ένα διεθνές και ευρωπαϊκό τοπίο γεμάτο σκληρές ιστορικές προκλήσεις που δοκιμάζουν κάθε είδους κεκτημένο.

Ο κ. Ευάγγελος Βενιζέλος είναι πρώην αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και υπουργός Εξωτερικών, πρώην υπουργός Εθνικής Αμυνας. Το κείμενο είναι η απόδοση στα ελληνικά της εισαγωγικής ομιλίας στη σύνοδο της Επιτροπής Πολιτικών Υποθέσεων της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης του Συμβουλίου της Ευρώπης που διεξήχθη στα Χανιά στις 16-17.5.2022.