Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης: Η ολοκλήρωση και η σημασία της ηλεκτρονικής βιβλιογραφίας του

Από τα τέλη του 19ου αιώνα, τα κείμενά του συνιστούν διαχρονικά πεδία μαχών όπου θιασώτες και αρνητές διασταυρώνουν τα ερμηνευτικά ξίφη τους αποθεώνοντας ή ακυρώνοντάς τον. Το γεγονός αναμφίλεκτα συνηγορεί στην κατάταξη του Σκιαθίτη, του κοσμοκαλόγερου του Αγίου Ελισσαίου, του συγγραφέα της Φόνισσας, του συνεργάτη εφημερίδων και περιοδικών, με περισσότερα από εκατό διηγήματα και μεταφράσεις, στους κλασικούς νεοέλληνες συγγραφείς.

Τα έργα και τα μελετήματα για το έργο του συγκεντρώνονται τώρα στην από χρόνια αναγκαία Βιβλιογραφία Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (1879-2018) της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών (ΕΠΣ), στην οποία ενσωματώθηκαν, ελέγχθηκαν και συμπληρώθηκαν με περαιτέρω έρευνα ως το 2018 οι βιβλιογραφικές εργασίες του Γ. Κ. Κατσίμπαλη, του Γιώργου Βαλέτα, του Γ. Ι. Φουσάρα, του Χρήστου Β. Χειμώνα, της Σοφίας Μπόρα και της Βασιλικής Λαμπροπούλου. Τη βιβλιογραφία συνέταξαν, στο πρότυπο των βιβλιογραφιών του Δημήτρη Δασκαλόπουλου για τον Σεφέρη και τον Καβάφη, η Λαμπρινή Τριανταφυλλοπούλου (τα χρόνια 1879-1960), συστηματική μελετήτρια του Παπαδιαμάντη, ακολουθώντας την οικογενειακή παράδοση του πατέρα της, κριτικού εκδότη του έργου του Σκιαθίτη Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου, και η διδάκτορας Φιλολογίας και γραμματέας της ΕΠΣ Μαρία Αποστολίδου (την περίοδο 1961-2018).

Βιβλιογραφία Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (1879-2018)

Επιμέλεια Μαρία Αποστολίδου, Λαμπρινή Τριανταφυλλοπούλου.

Εκδοση Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών, 2022, σελ. 884.

Ελεύθερα προσβάσιμη στο: www.papadiamantis.net

Από την πρώτη δημοσίευση του διηγήματος «Η μετανάστις» στον «Νεολόγο Κωνσταντινουπόλεως» (23/4.9.1879 έως 22/3.1.1880) η βιβλιογραφία παρακολουθεί σε 884 σελίδες και σε πέντε ενότητες την εργογραφία Παπαδιαμάντη – Εργα στο πρωτότυπο (968 εγγραφές), Μεταφράσεις του συγγραφέα (164 εγγραφές), Εργα του μεταφρασμένα σε άλλες γλώσσες (128 εγγραφές), Ενδογλωσσικές μεταφράσεις-διασκευές (78 εγγραφές) – και την κριτικογραφία (6.627 εγγραφές) για το έργο του. Βρίσκεται αναρτημένη σε ψηφιακή μορφή στον ιστότοπο της ΕΠΣ (www.papadiamantis.net) και είναι ελεύθερα προσβάσιμη. Ο τόμος αφηγείται λημματογραφικά την πρόσληψη του Παπαδιαμάντη στη διάρκεια 140 ετών και αποτυπώνει τον διάλογο του Σκιαθίτη με διαδοχικές ελληνικές κοινωνίες.

Γλώσσα και καταξίωση

Γλώσσα και «μαγεία», θρησκεία και μεταφυσική, σεξ και ιδεολογία παραμένουν βασικές θεματικές των παπαδιαμαντικών μελετών, η οποία μετακινείται τα τελευταία χρόνια – στα χρόνια γύρω από το Γ΄ Διεθνές Παπαδιαμαντικό Συνέδριο (2011) – προς τον Παπαδιαμάντη μεταφραστή και μεταφραζόμενο.

Δημοφιλής ως συγγραφέας, με αδιάλειπτη εκδοτική παρουσία, όπως αποδεικνύει η εργογραφία του, ο μεταφραστής Παπαδιαμάντης και το έργο του αρχίζουν να γίνονται γνωστά μέσω νεότερων εκδόσεων, δειλά, από τις αρχές της δεκαετίας του 1990.

Η μετάφραση του Παπαδιαμάντη σε άλλες γλώσσες αρχίζει με τη Γυφτοπούλα το 1884 στα ιταλικά. Θα περάσουν σχεδόν 20 χρόνια μέχρι να μεταφραστεί το «Ανθος του γιαλού» στα γαλλικά (1907) και έκτοτε, με ένα κενό μεταξύ των ετών 1920-1934, παρατηρείται ένα ενδιαφέρον σταθερό – παρότι σποραδικό -, που πυκνώνει κατά τον 21ο αιώνα με μεταφράσεις έργων του στις μεγάλες ευρωπαϊκές γλώσσες αλλά και στα κινεζικά, καταλανικά, ολλανδικά κ.ά. και την ένταξη της Φόνισσας (Τhe Murderess, μτφ. Πίτερ Λέβι) στην εμβληματική σειρά κλασικών αναγνωσμάτων της Νew Υork Review of Βooks το 2010, σημαντική για τη διεθνή καταξίωση του συγγραφέα.

Εχει υποστηριχθεί κατά καιρούς ότι η γλώσσα του Παπαδιαμάντη είναι το βασικότερο εμπόδιο στην πρόσβαση του έργου του και ο αναγνώστης της βιβλιογραφίας θα διαπιστώσει ότι οι ενδογλωσσικές αποδόσεις και διασκευές αρχίζουν ήδη από το 1885 με τη διασκευή της μυθιστορηματικής Γυφτοπούλας σε θεατρικό έργο από τους Δ. Σιαπάτη και Ι. Μαργαρίτη και συνεχίζονται με προσαρμογές για τα σχολικά αναγνωστικά από το 1927. Οι αποδόσεις στη δημοτική απευθύνονται κυρίως σε παιδιά και νέους, συναντούμε όμως και μεταγραφές σε σύγχρονη νεοελληνική που πολύ συζητήθηκαν, του Ανδρέα Καραντώνη, του Μένη Κουμανταρέα, του Γιώργου Αριστηνού, ένας εν τέλει μικρός αριθμός στο σύνολο των σχετικών 78 εγγραφών που φθίνει καθώς προχωρεί ο 21ος αιώνας και δεν στηρίζει, ως φαίνεται, το επιχείρημα της αναγκαιότητας της ενδογλωσσικής μετάφρασης του σκιαθίτη πεζογράφου για το ενήλικο νέο κοινό.

Εργο εν εξελίξει

Συμπληρώνοντας ένα σημαντικό κενό της παπαδιαμαντικής έρευνας για τα χρόνια μετά το 1938, η Βιβλιογραφία Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη παραμένει ένα έργο εν εξελίξει. Η πανδημία έκανε δύσκολη την αυτοψία σε βιβλιοθήκες για εκδόσεις των τελευταίων ετών και η έρευνα περιορίστηκε σε ηλεκτρονικές πηγές. Τα κενά συμπληρώνονται και με την ολοκλήρωση του έργου περιμένουμε τη σύνταξη των απαραίτητων ευρετηρίων συγγραφέων, έργων και εντύπων, ενώ εξαιρετικά χρήσιμα θα είναι στους μελετητές μια αναλυτική εισαγωγή από τις δύο συντάκτριες της βιβλιογραφίας, αρμόδιες για την κωδικοποίηση όλης αυτής της πληροφορίας σε μια ενιαία αφήγηση, και πίνακες που θα εκφράζουν τη διασπορά του παπαδιαμαντικού έργου και τις εύγλωττες πυκνώσεις και αραιώσεις του ενδιαφέροντος γι’ αυτό σε διάφορες εποχές και γλώσσες.

Για την ώρα, μπορεί ο αναγνώστης να ξεφυλλίσει το ψηφιακό αντίτυπο χωρίς να είναι δυνατή σε αυτό η αναζήτηση, μαθαίνουμε όμως ότι σύντομα, ενδεχομένως μέχρι το φθινόπωρο, θα γίνει η μετάπτωση του υλικού σε βάση δεδομένων, η οποία θα επιτρέπει κάθε είδους αναζητήσεις. Οι «ανοιχτές» δωρεάν προσβάσιμες βιβλιογραφίες που μπορούν να συμπληρώνονται και να διορθώνονται διαρκώς είναι πλέον μια τάση των βιβλιογραφικών σπουδών, όπως συνέβη και με την Ελληνική Βιβλιογραφία του 19ου αιώνα, που πρωτοφιλοξενήθηκε στον ιστότοπο του Μουσείου Μπενάκη, και τη Βιβλιογραφία Καζαντζάκη, που είναι ψηφιακά προσβάσιμη στον ιστότοπο των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης. Εξελίσσονται πλέον σε ερευνητικά προγράμματα που απαιτούν χρηματοδότηση – εδώ η βιβλιογραφία υλοποιήθηκε με δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος και τη μεσολάβηση του καλλιτεχνικού διευθυντή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής Γιώργου Κουμεντάκη, σκηνοθέτη της παπαδιαμαντικής Φόνισσας – και απαιτούν φορείς με διάρκεια και συνέχεια για τη φιλοξενία τους.

Συμπληρώνοντας ένα σημαντικό κενό της παπαδιαμαντικής έρευνας για τα χρόνια μετά το 1938, η Βιβλιογραφία Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη παραμένει ένα έργο εν εξελίξει

Ελληνική εκπαίδευση και ξένη αγορά

H Βιβλιογραφία Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη ήταν ένας από τους τέσσερις στόχους του Διοικητικού Συμβουλίου της ΕΠΣ που ολοκλήρωσε πρόσφατα την τριετή θητεία του (2019-2022). Ο θεσμός των διεθνών παπαδιαμαντικών συνεδρίων – τα οποία από το Γ΄ Συνέδριο επικεντρώνονται σε συγκεκριμένη θεματική – συνεχίστηκε με το Δ΄ Συνέδριο (Σκιάθος και Αθήνα, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 2021) που εξέτασε τη «Διαχρονία του Παπαδιαμάντη» στη λογοτεχνία αλλά και στα εικαστικά, στη μουσική, στο θέατρο, στον κινηματογράφο, στην τηλεόραση. Αξίζει να σημειωθεί η πρόσφατη δραστηριοποίηση της ΕΠΣ για τη «θεραπεία», θα έλεγε κανείς, δύο ζητημάτων της παπαδιαμαντικής πρόσληψης: της διδασκαλίας του Παπαδιαμάντη στη μέση εκπαίδευση και της παρουσίας του στο εξωτερικό.
Για τη σύνδεση του παπαδιαμαντικού έργου με το μάθημα της Λογοτεχνίας συγκροτήθηκε με τη συνεργασία επιστημόνων της ΕΠΣ και εκπαιδευτικών ανθολόγιο 26 παπαδιαμαντικών κειμένων που ανταποκρίνονται στην αντιληπτική ικανότητα των μαθητών του Γυμνασίου ή του Λυκείου και ταυτόχρονα αναδεικνύουν μέσα από την ποιότητά τους ζητήματα και προβληματισμούς που απασχολούν τους νέους. Συνοδευόμενα από τον λεξιλογικό, πραγματολογικό και ερμηνευτικό σχολιασμό τους και από διδακτικές προτάσεις, τα κείμενα αυτά, αναρτημένα στον ιστότοπο της ΕΠΣ, αποτελούν πολύτιμο υλικό για τον εκπαιδευτικό που αναζητεί έμπνευση για την παρουσίαση του Σκιαθίτη στους μαθητές του 21ου αιώνα.

Η ανανέωση της ιστοσελίδας της ΕΠΣ, με την υποστήριξη του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, η παρουσία της ΕΠΣ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με λογαριασμό στο Facebook και η παρουσίαση των πρόσφατων αγγλικών μεταφράσεων του Παπαδιαμάντη από τον εκδοτικό οίκο της Ντενίζ Χάρβεϊ στην εκδήλωση «Alexandros Papadiamandis: Between Greek Heritage and Modernity» του Centre of Hellenic Studies του Κέιμπριτζ τον περσινό Μάιο ήταν βήματα για τη διάδοση του έργου του Παπαδιαμάντη.
Παπαδιαμαντικές εκδόσεις, μελετήματα, οπτικοακουστικό υλικό από ηχογραφήσεις και θεατρικές παραστάσεις, οι βιντεοσκοπημένες Παπαδιαμαντικές Βραδιές της ΕΠΣ, βρίσκονται αναρτημένα στην ιστοσελίδα www.papadiamantis.net, η οποία, χωρίς σχεδιαστικούς ακκισμούς, αποδεικνύεται εξαιρετικά φιλική στον χρήστη και δέχεται, όπως πληροφορεί «Το Βήμα» η Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη, ομότιμη καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας του ΑΠΘ και πρόεδρος του απελθόντος ΔΣ, περισσότερες από 100.000 επισκέψεις κάθε χρόνο.

Ποια είναι τα ζητούμενα για τη συνέχεια; «Να χρηματοδοτηθεί η έκδοση καλών μεταφράσεων του έργου του» προσθέτει η ίδια, «και να μελετηθούν συστηματικά οι μεταφράσεις του Παπαδιαμάντη, να εξακριβώσουμε τι έχει μεταφράσει και να ενταχθούν οι μεταφράσεις του στα ενδιαφέροντα των εφημερίδων της εποχής του με μεταφρασεολογικά κριτήρια». Οσο για τους ερμηνευτικούς μύθους για τον Παπαδιαμάντη, αυτοί, όπως σχολιάζει η μελετήτρια του Σκιαθίτη, κατασκευάζονται και ανατρέπονται διαρκώς, και με την παλιά και με την καινούργια ερμηνευτική. «Εκείνο που αλλάζει είναι η αιτιολογία του μύθου. Αν δούμε τον Παπαδιαμάντη από την πλευρά της γλώσσας, οι μέχρι πρότινος απόψεις υποστήριζαν ότι η καθαρεύουσα ή ανάμεικτη ή πρόχειρη γλώσσα του ήταν μειονέκτημα διότι η γλώσσα έπρεπε να είναι ενιαία. Αν εξετάσουμε τη γλώσσα του υπό το πρίσμα της μπαχτινικής θεώρησης, βρίσκουμε στον Παπαδιαμάντη μια ευρύτητα γλωσσών – και του κανόνα και της γραφής και του λαού και των εφημερίδων –, η οποία συνεπάγεται και μια ευρύτερη θεώρηση του κόσμου. Εχουμε πλέον τα εργαλεία και τη δυνατότητα να ερευνηθεί ο Παπαδιαμάντης με όλους τους τρόπους. Ακόμη και ο “θρησκευτικός” Παπαδιαμάντης, μια πλευρά του που έχει συζητηθεί πολύ, προκύπτει από τη σύγχρονη έρευνα ότι δεν είναι μόνο φρουρός της ορθοδοξίας μιας μερίδας ζηλωτών αλλά επίσης επαναστατεί σε οποιαδήποτε καθιέρωση της θρησκευτικότητας και της ορθοδοξίας όταν αυτή εξυπηρετεί πολιτικούς ή άλλους σκοπούς», ενώ σε εξέλιξη βρίσκεται έρευνα για το φαγητό και ποτό στο έργο του Παπαδιαμάντη που μπορεί να δώσει αφορμή για την περαιτέρω πολιτισμική μελέτη του έργου του.

Για τις ανάγκες της πανδημίας εμπλουτίστηκε το διαθέσιμο ψηφιακό υλικό της ΕΠΣ και στις διαδικτυακές εκδηλώσεις της συναντήθηκαν κοινά από πολλές χώρες. Τα επιστημονικά και τα τεχνολογικά εφόδια πλέον υπάρχουν. Εκείνο που εμείς εντοπίζουμε ως ζητούμενο είναι, μετά την έκδοση μεταφράσεων, η προώθησή τους στις ξένες βιβλιαγορές και εκτός των πανεπιστημιακών βιβλιοθηκών. Είναι ένα πεδίο στο οποίο απομένει να δραστηριοποιηθεί η ΕΠΣ με τη μεθοδικότητα που τη διακρίνει για την καθιέρωση του Σκιαθίτη στην παγκόσμια πολιτεία των Γραμμάτων.

Ελληνική εκπαίδευση και ξένη αγορά

H Βιβλιογραφία Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη ήταν ένας από τους τέσσερις στόχους του Διοικητικού Συμβουλίου της ΕΠΣ που ολοκλήρωσε πρόσφατα την τριετή θητεία του (2019-2022). Ο θεσμός των διεθνών παπαδιαμαντικών συνεδρίων – τα οποία από το Γ΄ Συνέδριο επικεντρώνονται σε συγκεκριμένη θεματική – συνεχίστηκε με το Δ΄ Συνέδριο (Σκιάθος και Αθήνα, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 2021) που εξέτασε τη «Διαχρονία του Παπαδιαμάντη» στη λογοτεχνία αλλά και στα εικαστικά, στη μουσική, στο θέατρο, στον κινηματογράφο, στην τηλεόραση. Αξίζει να σημειωθεί η πρόσφατη δραστηριοποίηση της ΕΠΣ για τη «θεραπεία», θα έλεγε κανείς, δύο ζητημάτων της παπαδιαμαντικής πρόσληψης: της διδασκαλίας του Παπαδιαμάντη στη μέση εκπαίδευση και της παρουσίας του στο εξωτερικό.

Για τη σύνδεση του παπαδιαμαντικού έργου με το μάθημα της Λογοτεχνίας συγκροτήθηκε με τη συνεργασία επιστημόνων της ΕΠΣ και εκπαιδευτικών ανθολόγιο 26 παπαδιαμαντικών κειμένων που ανταποκρίνονται στην αντιληπτική ικανότητα των μαθητών του Γυμνασίου ή του Λυκείου και ταυτόχρονα αναδεικνύουν μέσα από την ποιότητά τους ζητήματα και προβληματισμούς που απασχολούν τους νέους. Συνοδευόμενα από τον λεξιλογικό, πραγματολογικό και ερμηνευτικό σχολιασμό τους και από διδακτικές προτάσεις, τα κείμενα αυτά, αναρτημένα στον ιστότοπο της ΕΠΣ, αποτελούν πολύτιμο υλικό για τον εκπαιδευτικό που αναζητεί έμπνευση για την παρουσίαση του Σκιαθίτη στους μαθητές του 21ου αιώνα.

Η ανανέωση της ιστοσελίδας της ΕΠΣ, με την υποστήριξη του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, η παρουσία της ΕΠΣ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με λογαριασμό στο Facebook και η παρουσίαση των πρόσφατων αγγλικών μεταφράσεων του Παπαδιαμάντη από τον εκδοτικό οίκο της Ντενίζ Χάρβεϊ στην εκδήλωση «Alexandros Papadiamandis: Between Greek Heritage and Modernity» του Centre of Hellenic Studies του Κέιμπριτζ τον περσινό Μάιο ήταν βήματα για τη διάδοση του έργου του Παπαδιαμάντη.

Παπαδιαμαντικές εκδόσεις, μελετήματα, οπτικοακουστικό υλικό από ηχογραφήσεις και θεατρικές παραστάσεις, οι βιντεοσκοπημένες Παπαδιαμαντικές Βραδιές της ΕΠΣ, βρίσκονται αναρτημένα στην ιστοσελίδα www.papadiamantis.net, η οποία, χωρίς σχεδιαστικούς ακκισμούς, αποδεικνύεται εξαιρετικά φιλική στον χρήστη και δέχεται, όπως πληροφορεί «Το Βήμα» η Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη, ομότιμη καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας του ΑΠΘ και πρόεδρος του απελθόντος ΔΣ, περισσότερες από 100.000 επισκέψεις κάθε χρόνο.

Ποια είναι τα ζητούμενα για τη συνέχεια; «Να χρηματοδοτηθεί η έκδοση καλών μεταφράσεων του έργου του» προσθέτει η ίδια, «και να μελετηθούν συστηματικά οι μεταφράσεις του Παπαδιαμάντη, να εξακριβώσουμε τι έχει μεταφράσει και να ενταχθούν οι μεταφράσεις του στα ενδιαφέροντα των εφημερίδων της εποχής του με μεταφρασεολογικά κριτήρια». Οσο για τους ερμηνευτικούς μύθους για τον Παπαδιαμάντη, αυτοί, όπως σχολιάζει η μελετήτρια του Σκιαθίτη, κατασκευάζονται και ανατρέπονται διαρκώς, και με την παλιά και με την καινούργια ερμηνευτική. «Εκείνο που αλλάζει είναι η αιτιολογία του μύθου. Αν δούμε τον Παπαδιαμάντη από την πλευρά της γλώσσας, οι μέχρι πρότινος απόψεις υποστήριζαν ότι η καθαρεύουσα ή ανάμεικτη ή πρόχειρη γλώσσα του ήταν μειονέκτημα διότι η γλώσσα έπρεπε να είναι ενιαία. Αν εξετάσουμε τη γλώσσα του υπό το πρίσμα της μπαχτινικής θεώρησης, βρίσκουμε στον Παπαδιαμάντη μια ευρύτητα γλωσσών – και του κανόνα και της γραφής και του λαού και των εφημερίδων -, η οποία συνεπάγεται και μια ευρύτερη θεώρηση του κόσμου. Εχουμε πλέον τα εργαλεία και τη δυνατότητα να ερευνηθεί ο Παπαδιαμάντης με όλους τους τρόπους. Ακόμη και ο «θρησκευτικός» Παπαδιαμάντης, μια πλευρά του που έχει συζητηθεί πολύ, προκύπτει από τη σύγχρονη έρευνα ότι δεν είναι μόνο φρουρός της ορθοδοξίας μιας μερίδας ζηλωτών αλλά επίσης επαναστατεί σε οποιαδήποτε καθιέρωση της θρησκευτικότητας και της ορθοδοξίας όταν αυτή εξυπηρετεί πολιτικούς ή άλλους σκοπούς», ενώ σε εξέλιξη βρίσκεται έρευνα για το φαγητό και ποτό στο έργο του Παπαδιαμάντη που μπορεί να δώσει αφορμή για την περαιτέρω πολιτισμική μελέτη του έργου του.

Για τις ανάγκες της πανδημίας εμπλουτίστηκε το διαθέσιμο ψηφιακό υλικό της ΕΠΣ και στις διαδικτυακές εκδηλώσεις της συναντήθηκαν κοινά από πολλές χώρες. Τα επιστημονικά και τα τεχνολογικά εφόδια πλέον υπάρχουν. Εκείνο που εμείς εντοπίζουμε ως ζητούμενο είναι, μετά την έκδοση μεταφράσεων, η προώθησή τους στις ξένες βιβλιαγορές και εκτός των πανεπιστημιακών βιβλιοθηκών. Είναι ένα πεδίο στο οποίο απομένει να δραστηριοποιηθεί η ΕΠΣ με τη μεθοδικότητα που τη διακρίνει για την καθιέρωση του Σκιαθίτη στην παγκόσμια πολιτεία των Γραμμάτων.