Στο εργαστήριο του Μπράις Μάρντεν στην Υδρα δεν είναι απαραίτητη η «ρωγμή» (όπως τραγουδούσε ο Λέοναρντ Κοέν) για να μπει μέσα το φως. Υπάρχουν μεγάλα παράθυρα γι’ αυτόν τον σκοπό, αλλά και ο δυνατός, υδραίικος ήλιος, που ξέρει πώς να κάμπτει τις αντιστάσεις. Υπάρχει ωστόσο όντως και η ρωγμή, μία από τις αρκετές, πάνω από ένα παράθυρο, σαν ουλή πάνω από μάτι, εκ πρώτης όψεως απειλητική, αλλά τελικά σημάδι γνησιότητας για το αυθεντικό, αμείλικτο πέρασμα του χρόνου. Ο ίδιος ο καλλιτέχνης που εκτιμά την ποίηση και γνώρισε βέβαια και τον Κοέν στην Υδρα είναι απών, όμως ο σχεδόν ασκητικά λιτός χώρος είναι φορτισμένος με τη συσσώρευση της παρελθούσης παρουσίας του και βεβαίως με τη δημιουργία των έργων σε αυτό το εργαστήριο – παρεμπιπτόντως, η προαναφερθείσα ρωγμή μοιάζει και με πινελιά από τους πίνακές του, που είναι εμπνευσμένοι από την κινεζική καλλιγραφία. Eνας μάλιστα βρίσκεται στον χώρο σαν ξεχασμένος, ένας άλλος περιμένει αενάως την ολοκλήρωσή του που δεν έρχεται ποτέ, λες και ο σκοπός του είναι να κρατάει σε εγρήγορση το δημιουργικό DNA του χώρου, δύο τεράστια ξύλινα τελάρα έχουν πρόσφατα απογυμνωθεί από τους καμβάδες τους για να ταξιδέψουν σε έκθεση στο εξωτερικό. Κάποτε εδώ ράβονταν τα ιστία για τα καράβια των Υδραίων, καθώς το κτίριο, ένα παλιό αρχοντικό του 18ου αιώνα, ανήκε στη ναυτική οικογένεια των Κριεζήδων (το εργαστήριο είναι ο επάνω όροφός του).

Ελάχιστα έπιπλα, ορισμένες από τις δαιμονοποιημένες αλλά αναντίρρητα άνετες πλαστικές καρέκλες σε έντονο μπλε που κάποτε είδε σε θολό όνειρο τον Ιβ Κλάιν, τραπέζια και τραπεζάκια και τα βρώμικα υλικά της «κουζίνας» του ζωγράφου διάσπαρτα στον χώρο. Χρώματα με τα δοχεία υποδοχής τους, μικροί καμβάδες και ορισμένοι τεράστιοι τυλιγμένοι σε ρολά που έκαναν όλο το μοναχικό ταξίδι από τη Νέα Υόρκη, από κοντά και ορισμένα από τα πινέλα του Μπράις Μάρντεν, ξυλαράκια και μικρές ρίζες που χρησιμοποιεί ως χρωστήρες. «Είναι η πιο μεγάλη ένδειξη ότι την ενέργειά τους τη μεταφέρει πάνω στον καμβά. Είναι ο τρόπος που ο Μάρντεν περνάει με έναν μεταφυσικό τρόπο το τοπίο και τη φύση της Υδρας στον πίνακά του» θα σχολιάσει ο Δημήτρης Αντωνίτσης. Ο γνωστός εικαστικός και επιμελητής, πολιτογραφημένος Υδραίος, γνώρισε τον Μπράις Μάρντεν και τη σύζυγό του Ελεν πριν από μία εικοσιπενταετία, λίγα χρόνια προτού ξεκινήσει το Hydra School Project – μάλιστα το ζευγάρι είχε δείξει δουλειά του στο δεύτερο εικαστικό του εγχείρημα στο νησί. Είναι εκείνος που μας ξεναγεί στο άβατο του αμερικανού καλλιτέχνη, γιατί εκτός από φίλος τους είναι και ο επιμελητής της έκθεσης «Brice Marden και Ελληνική Αρχαιότητα» που πρόκειται να εγκαινιαστεί στο Μέγαρο Σταθάτου του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης στις 20 Μαΐου. Εντάσσεται στο πλαίσιο της σειράς των «Θεϊκών Διαλόγων» και θα φέρει 36 έργα του, αλλά και σχέδια, όπως και οκτώ σημειωματάρια με σημειώσεις ακόμα και πάνω στη μαστορική των παραθύρων και των παντζουριών της Υδρας που χρονολογούνται από το 1971 μέχρι και σήμερα, σε συνομιλία με 16 επιλεγμένες αρχαιότητες του μουσείου. Καθόλου τυχαία, στην πρώτη αυτή μουσειακή έκθεση του Μάρντεν στην Ελλάδα θα παρουσιαστεί για πρώτη φορά και μια ενότητα σχεδίων του που είναι επί της ουσίας μελέτες πάνω στον κυματισμό των νερών του Αργοσαρωνικού («Water – Hydra» ο τίτλος και χρονολογείται στο 1975). Από κοντά και τρία έργα πάνω σε μάρμαρο που δημιούργησε ειδικά για την έκθεση στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, με τα σπαράγματα του υλικού να προέρχονται από το σπίτι της Υδρας, αλλά και μεμονωμένα έργα όπως το «Grove Addenda (Delphi)», ένα φυλλαράκι ελιάς από τους Δελφούς που είχε επικολλήσει πάνω σε ένα κομμάτι χαρτί το 1973.

Σύμφωνα με τον Αντωνίτση, ο Μάρντεν, o οποίος αιωρείται δημιουργικά ανάμεσα στον μινιμαλισμό και τον αφηρημένο εξπρεσιονισμό, ήταν συντονισμένος με το υδραίικο τοπίο και το φως, είναι ο λόγος εξάλλου που επέλεξε να περνάει τα μακρά καλοκαίρια του στο νησί του Αργοσαρωνικού (Μάιο με Σεπτέμβριο), αρχικά στην περιοχή της Κιάφας και από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 σε αυτό το καλά κρυμμένο αρχοντικό κοντά στο λιμάνι. «Ο Μάρντεν παρακολουθούσε την πορεία των σκιάσεων στους βράχους. Με τη σπάνια αφαιρετική του ματιά εστίαζε σε λεπτομέρειες στη φύση που είναι περασμένες κατά κάποιον τρόπο στο ελληνικό DNA. Το μάτι του συντονιζόταν με αυτές και τις περνούσε με τον τρόπο του στα έργα του».

Οι στέρνες, οι τζάρες και το ναξιώτικο μάρμαρο

Ο Αντωνίτσης συνεργάστηκε στενά για την έκθεση με τον 83χρονο Μάρντεν, ο οποίος παρά τη μάχη του με τον καρκίνο είναι αποφασισμένος να είναι παρών στα εγκαίνια της έκθεσης. Υπό άλλες συνθήκες θα ήταν ήδη στην Υδρα, το νησί όπου πρωτοπήγε το 1971 χάρη στη σύζυγό του και επίσης ζωγράφο ενός πιο έντονου αφηρημένου εξπρεσιονισμού, Ελεν Μάρντεν, και όπου έκτοτε επιστρέφει σταθερά, περίπου ινκόγκνιτο, αν σκεφτεί κανείς ότι ο κόσμος στο νησί τον περνούσε για χρόνια για τον «γοητευτικό αμερικανό ηθοποιό» της διπλανής, υδραίικης κοσμοπολίτικης πόρτας. Πολλά έργα του έγιναν στο εργαστήριο της Κιάφας, αλλά από όταν εγκαταστάθηκαν κοντά στο λιμάνι άρχισε να δημιουργεί και σε αυτό το στούντιο, την απλότητα του οποίου «ερωτεύτηκε» ακαριαία, δίχως ποτέ να επιθυμήσει να επέμβει στην εικόνα του, με αποτέλεσμα η σκόνη και η υγρασία να μετατρέπονται σταδιακά σε μια απόλυτα επιθυμητή από τον ζωγράφο πατίνα σε τοίχους και αντικείμενα. Το σπίτι είχε αγοραστεί από τον Κόμη ντε Γκενερόν, σύζυγο της Ελένης Κριεζή, με έναν κρυφό κήπο και με τις θεαματικές τζάρες του (μεγάλα δοχεία για αποθήκευση υγρών από τη Μεσσηνία που εδώ χρησιμοποιούνται ως γλάστρες), και το ζευγάρι το μετέτρεψε στο δημιουργικό καταφύγιό του: ο Μπράις στον επάνω όροφο και η Ελεν στο καθιστικό της βασικής οικίας. «Πείραξαν» ελάχιστα εντός του σπιτιού με τη συνδρομή του αρχιτέκτονα Χρήστου Παπούλια, άφησαν στη θέση τους τις σουρεαλιστικών αποχρώσεων απλίκες του Κόμη ντε Γκενερόν, τοποθέτησαν σε στρατηγικά σημεία έργα τέχνης ελλήνων και ξένων καλλιτεχνών, αλλά δεν έβαλαν ποτέ air conditioning ή θέρμανση, ενώ ανέδειξαν και τις στέρνες του σπιτιού. Είναι ένα χαρακτηριστικό του υδραίικου σπιτιού που αγαπούν ιδιαίτερα, αν αναλογιστεί κανείς ότι το ξύλινο καπάκι μιας στέρνας στην Κιάφα έγινε το πρώτο έργο που επιζωγράφισε ο Μάρντεν («Untitled», 1976) και θα βρίσκεται και αυτό στην έκθεση στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.

Εξωτερικά δημιούργησαν έναν κατά τόπους εντυπωσιακά μονοθεματικό κήπο που αποκαλύπτει και αυτός τις δημιουργικές εμμονές τους: εδώ οι φτέρες, εκεί οι δάφνες, πιο πέρα τα πυκνά μπαμπού, άλλη μια ένδειξη της αγάπης των Μάρντεν για την Ανατολή αλλά και για τη λιτότητα των γραμμών και της σύνθεσης.

Τα «κλειδιά» που αποκαλύπτουν το βάθος της αρχαιοελληνικής επιρροής στο έργο του Μάρντεν βρίσκονται σε δύο δωμάτια στο εσωτερικό του σπιτιού, στο οποίο σημειωτέον εισέρχονται για πρώτη φορά δημοσιογράφοι. Αφενός στην κρεβατοκάμαρα του Μάρντεν, όπου ανάμεσα σε δύο στενά μεταλλικά κρεβάτια που θυμίζουν οικοτροφείο παλαιάς εποχής, στην ντουλάπα του δωματίου, βρίσκονται αποθηκευμένες κιτρινισμένες πλέον καρτ ποστάλ από τις δεκαετίες ’70 και ’80 µε εικόνες αρχαιοελληνικών γλυπτών. Πρόκειται για μια αναφορά δίχως περιστροφές στη σειρά κολάζ «Souvenirs de Grèce» (που ξεκινά από το 1974 και μπορεί να τελειώσει ακόμα και δύο δεκαετίες αργότερα), τρία δείγματα της οποίας θα παρουσιαστούν επίσης στην έκθεση. Αφετέρου στο μεγάλο μπάνιο του σπιτιού, στρωμένο απ’ άκρη σε άκρη με ναξιώτικο λευκό μάρμαρο «με μαύρο βένι», σχεδιασμένο από το ίδιο το ζευγάρι για να υπάρχουν μεγάλα κομμάτια του υλικού στο δωμάτιο. Ρετάλια του υλικού, κομμάτια που περίσσεψαν από το μπάνιο, βρίσκονται στην αυλή εδώ και πολλά χρόνια και περιμένουν τον Μάρντεν να επιλέξει τα κατάλληλα σπασίματα που θα γίνουν το υπόστρωμα για έργα σαν εκείνα που έδειξε στην γκαλερί Gagosian το 2020 με την αφορμή της μετεγκατάστασης της γκαλερί στην οδό Αναπήρων Πολέμου στο Κολωνάκι (τα τρία που λείπουν έχουν πάρει τον δρόμο τους για την έκθεση στην Αθήνα). Εξάλλου, η χαρακτηριστική δημιουργία πάνω σε μάρμαρο με τις ημιδιαφανείς χρωματιστές στρώσεις ξεκίνησε για τον Μάρντεν το 1981, όταν η Ελεν θέλησε να φτιάξει έναν πάγκο από μάρμαρο στο σπίτι της Κιάφας. Εκεί έγιναν τα πρώτα έργα από μάρμαρο, εκεί και οι δύο κόρες τους. Για τη γεωγραφική στιγμή της σύλληψης δεν μπορούμε να είμαστε και απόλυτα σίγουροι, για το επίκεντρο της δημιουργικής προδιάθεσής της μάλλον έχουμε ήδη διαμορφώσει μια εικόνα.

INFO

«Brice Marden και Ελληνική Αρχαιότητα»: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Μέγαρο Σταθάτου (Βασιλίσσης Σοφίας και Ηροδότου 1), από τις 20 Mαΐου έως τις 29 Αυγούστου.