Αντιμετωπίζοντας το 1922 σε ένα παγκόσμιο πλαίσιο μας προσφέρεται η ευκαιρία να επισκεφθούμε εκ νέου μια πλέον ξεχασμένη περιοχή: την Εγγύς Ανατολή. Μια περιοχή που συμπεριλάμβανε την Ελλάδα και την Παλαιστίνη, τη Γεωργία και το Αζερμπαϊτζάν, ανάμεσα σε άλλες. Η Εγγύς Ανατολή θεωρούνταν από τους δυτικούς ανθρωπιστές που βρίσκονταν στο σημείο ως υπανάπτυκτη. Το πρόσφατο βιβλίο μου, «Night on Earth: International Humanitarianism in the Near East» (Μια Νύχτα στον Κόσμο: Διεθνής Ανθρωπισμός στην Εγγύς Ανατολή) (Princeton University Press, 2021) καταγράφει την ιστορία διεθνών ανθρωπιστικών προγραμμάτων στην περιοχή, με ιδιαίτερη αναφορά στην Ελλάδα.
Ανασκευάζοντας τις ιστορίες ανθρωπιστικής δράσης σε μια περιοχή ρημαγμένη από τον πόλεμο και τον λιμό, με λειψή εδαφική κυριαρχία, το βιβλίο μου υποστηρίζει πως έννοιες και πρακτικές όπως η διεθνής «αρωγή» και «ανάπτυξη» συνδέθηκαν στενά πολύ πριν από τη θεμελίωση των Ηνωμένων Εθνών, όπως υποστηρίζει η συμβατική ιστοριογραφία. Για να καταλάβουμε την ιστορία της ανθρωπιστικής δράσης στην Ελλάδα και την Εγγύς Ανατολής πρέπει να αναλύσουμε τις πολιτισμικές και φυλετικές ιεραρχίες που συγκροτούν τον δυτικό ανθρωπιστικό λόγο και τη γλώσσα της διεθνούς συμπόνοιας που συναντάμε στην Ελλάδα και την Εγγύς Ανατολή των αρχών του 1920. Κινητοποιημένοι από αποικιοκρατικά κίνητρα και ιδεολογίες, οι διεθνείς ανθρωπιστές προσπάθησαν να αναμορφώσουν ολόκληρες κοινότητες και έθνη μέσω προγραμμάτων ανοικοδόμησης και επανένταξης.
Η ιστορία του δυτικού ανθρωπισμού στην Ελλάδα και την Εγγύς Ανατολή περιλαμβάνει τις δραστηριότητες ενός μεγάλου εύρους κοσμικών και θρησκευτικών οργανισμών και φιλανθρωπικών ιδρυμάτων στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Ευρώπη, όπως, μεταξύ άλλων, ο Αμερικανικός Ερυθρός Σταυρός, οι Κουάκεροι, οργανώσεις όπως το Save the Children, η Near East Relief, η Κοινωνία των Εθνών, η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων, το Διεθνές Κομιτάτο Ερυθρών Σταυρών. Στο βιβλίο εστιάζω σε αμερικανικές και ευρωπαϊκές οργανώσεις, οι οποίες πάσχισαν να προσφέρουν φαγητό, στέγαση ή ρουχισμό στους απελπισμένους πληθυσμούς της Εγγύς Ανατολής, εφόσον το 1918 ήταν μια εποχή που ο πόλεμος στη Δυτική Ευρώπη τελείωσε, αλλά όταν συνεχίστηκε, είχε τραγικές συνέπειες για την Εγγύς Ανατολή και όχι μόνο.
Ο τίτλος του βιβλίου μου είναι μια αναφορά στην επώνυμη ταινία του Τζιμ Τζάρμους, «Μια Νύχτα στον Κόσμο» (1991). Αυτή είναι δομημένη γύρω από επεισόδια (μικρές ιστορίες) σχετικά με οδηγούς ταξί και τους επιβάτες τους σε διάφορα μέρη που λαμβάνουν χώρα την ίδια νύχτα στον πλανήτη Γη. Το αφηγηματικό αυτό πλαίσιο ενέπνευσε το βιβλίο μου επειδή το τι συνέβη στην Εγγύς Ανατολή από το 1918 μέχρι το 1928 δεν ήταν τίποτα παραπάνω από μια πολύ τραγική νύχτα στη Γη. Η ταινία του Τζάρμους είναι μια ιστορία προβληματικής επικοινωνίας μεταξύ οδηγών ταξί και των πελατών τους. Οι διεθνείς ανθρωπιστικοί οργανισμοί δεν ήταν έτοιμοι να ακούσουν τι είχαν να πουν οι αποδέκτες της βοήθειάς τους, και σε ορισμένες περιπτώσεις έθεσαν εμπόδια στην παροχή βοήθειας και προγραμμάτων αποκατάστασης. Καλό θα ήταν να μην υπερθεματίζουμε την παρέμβαση των ανδρών και γυναικών των διεθνών ανθρωπιστικών οργανώσεων που δραστηριοποιήθηκαν στην Εγγύς Ανατολή. Κάποιες φορές η παρέμβασή τους ήταν δευτερεύουσας σημασίας, άλλες φορές δεν ήταν σε θέση να διαχειριστούν τα ζητήματα επί του πεδίου, βασίζονταν σε τοπικούς φορείς και την «κοινωνία των πολιτών» (εδώ είναι η περίπτωση της Ελλάδας), ακόμα και στην οθωμανική διοίκηση. Στο τέλος, όπως τα σύννεφα στον ουρανό που πάνε και έρχονται, οι διεθνείς ανθρωπιστικές δραστηριότητες στην Εγγύς Ανατολή ήταν εφήμερες και ήταν εμφανής απόκλιση ανάμεσα σε ό,τι οι ίδιοι οι οργανισμοί υποστήριζαν πως έκαναν και σε ό,τι στην πράξη έπρατταν.
*Ο κ. Davide Rodogno είναι καθηγητής Διεθνούς Ιστορίας στο Graduate Institute, Γενεύη.
