Δεν προλάβαμε να χαρούμε την ύφεση της πανδημίας COVID-19 (ως προς τους σκληρούς δείκτες νοσηλειών και θανάτων) χάρη στην ανοσία μεγάλου μέρους του πληθυσμού μέσω εμβολίων και νόσησης, και προέκυψαν άλλα σημαντικά θέματα που προβληματίζουν τον γενικό πληθυσμό: Ο πόλεμος και η ανθρωπιστική καταστροφή που βιώνουν οι Ουκρανοί, καθώς και ο πληθωρισμός.
Πριν ξεκινήσει η εισβολή στην Ουκρανία, είχαν ήδη σημειωθεί πληθωριστικές πιέσεις σε διάφορα αγαθά. Μεταξύ άλλων οφειλόταν σε επιπτώσεις της πανδημίας, καθώς η νόσηση πολλών εργαζομένων δημιούργησε προβλήματα στην παραγωγή και την εφοδιαστική αλυσίδα παγκοσμίως. Ο πόλεμος όμως στην Ουκρανία οδήγησε σε επιπλέον αυξήσεις, άμεσες και έμμεσες. Η ειρωνία είναι ότι μόλις δύο χρόνια μετά τις (για πρώτη φορά) αρνητικές τιμές του Αμερικανικού πετρελαίου (στην αρχή της πανδημίας και εν μέσω lockdowns), η τιμή του πετρελαίου πλησιάζει τα ιστορικά υψηλά του 2008.
Τι όμως σημαίνουν όλα αυτά για την υγεία μας; Δεν χρειάζεται προφανώς να εξηγήσουμε τις δραματικές επιπτώσεις που έχουν οι συρράξεις στην υγεία και την ζωή όσων τις βιώνουν άμεσα, εν προκειμένω στην Ουκρανία. Όμως κάποιες συνέπειες μπορεί να αγγίξουν και όσους βρίσκονται εκτός πολεμικών ζωνών.
Οικονομικά προβλήματα
Ο πληθωρισμός πλήττει το πραγματικό εισόδημα των νοικοκυριών, και έχει δημιουργήσει μεγάλη αβεβαιότητα για το μελλοντικό επίπεδο τιμών. Τα οικονομικά προβλήματα μπορούν να προκαλέσουν καρδιαγγειακές και άλλες παθήσεις λόγω στρες, ενώ σε περιόδους υφέσεων παρατηρείται επιβάρυνση της ψυχικής υγείας και αύξηση των αυτοκτονιών. Δεν λείπουν όμως και αναφορές στην βιβλιογραφία για κάποιες θετικές συνέπειες στην υγεία. Επιστημονικές μελέτες έχουν δείξει ότι σε περιόδους ύφεσης μειώνεται κατά μέσο όρο το κάπνισμα και η κατανάλωση αλκοόλ, ενώ συχνά αυξάνεται ο χρόνος που μπορεί να διαθέσει κανείς για σωματική άσκηση, μαγείρεμα στο σπίτι κλπ. Προς το παρόν πάντως οι προβλέψεις δεν κάνουν λόγο για ύφεση.
Οικονομική αβεβαιότητα, γεωπολιτικές εξελίξεις και σοκ σε εθνικό επίπεδο
Όσο διαρκεί ο πόλεμος και η αστάθεια, η αβεβαιότητα επιμένει – και η βιβλιογραφία έχει δείξει ότι πέρα από αρνητικές οικονομικές εξελίξεις, και μόνο η αβεβαιότητα είναι ικανή να προκαλέσει προβλήματα υγείας. Για παράδειγμα, σχετίζεται με χειροτέρευση της ψυχικής υγείας και αύξηση των αυτοκτονιών. Είναι λογικό να αναμένουμε λοιπόν ότι η αβεβαιότητα σχετικά με την έκβαση του πολέμου, το μελλοντικό επίπεδο τιμών και το βιοτικό επίπεδο μπορεί να επηρεάσει τον πληθυσμό. Η πιθανή αύξηση των επιτοκίων είναι μια επιπλέον πηγή αβεβαιότητας, ιδιαίτερα για νοικοκυριά με στεγαστικό δάνειο.
Επιπλέον, οι σκληρές εικόνες πολέμου, και ο φόβος επέκτασής του, σοκάρουν, ενώ έκδηλος είναι και ο φόβος για τις οικονομικές συνέπειες. Επιστημονικές έρευνες έχουν δείξει ότι διάφορα σοκ σε εθνικό ή παγκόσμιο επίπεδο μπορούν να επηρεάσουν την ψυχική υγεία. Οι τρομοκρατικές επιθέσεις στους δίδυμους πύργους επηρέασαν όχι μόνο τους κατοίκους των Ηνωμένων Πολιτειών, αλλά οι επιπτώσεις στην ψυχική υγεία μετά από ένα τέτοιο σοκαριστικό γεγονός επεκτάθηκαν και σε κατοίκους άλλων χωρών. Το -μη αναμενόμενο- αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος για το Brexit επίσης οδήγησε σε σχετική αύξηση της συνταγογράφησης αντικαταθλιπτικών στο Ηνωμένο Βασίλειο, και συνολικά μικρότερα επίπεδα ευτυχίας μεταξύ των κατοίκων του. Ένας λόγος που συντέλεσε σε αυτό ήταν η οικονομική αβεβαιότητα και ο φόβος αρνητικών εξελίξεων στην οικονομία λόγω εξόδου από την ΕΕ. Στην Ελλάδα, την πρώτη και την δεύτερη μέρα μετά την ανακοίνωση μέτρων λιτότητας την περασμένη δεκαετία, παρατηρήθηκε αύξηση των (μη θανατηφόρων) τροχαίων ατυχημάτων κατά 9% και 8% αντίστοιχα – κάτι που μπορεί να αποδοθεί στην διάσπαση προσοχής, τον θυμό (που συχνά συνεπάγεται επιθετική οδήγηση), το άγχος και την έλλειψη επαρκούς ύπνου.
Τι μπορούμε να κάνουμε;
Ο πόλεμος και η ανθρωπιστική τραγωδία που εξελίσσεται, καθώς και ο φόβος τυχόν επέκτασής του, είναι λοιπόν επόμενο να έχει προκαλέσει ανησυχία και στην Ελλάδα, ενώ οι οικονομικές του επιπτώσεις είναι πιθανό να προκαλέσουν προβλήματα υγείας.
Από οικονομικής άποψης, τα όπλα αντιμετώπισης του πληθωρισμού είναι περιορισμένα, καθώς αντικατοπτρίζουν κυρίως σχετική έλλειψη αγαθών και υψηλότερο κόστος παραγωγής, παρά τυχόν συνέπειες νομισματικής πολιτικής. Σε αυτό το πλαίσιο, προτεραιότητα πρέπει να δοθεί στην στήριξη των χαμηλότερων εισοδημάτων. Ευρύτερες παρεμβάσεις στο σύνολο των καταναλωτών θα σήμαινε σημαντική επιβάρυνση του κρατικού προϋπολογισμού, σημαντικό μέρος του οποίου θα χρηματοδοτούνταν από τους φόρους των ίδιων ανθρώπων. Επίσης, στον βαθμό που η απορρόφηση των αυξήσεων των τιμών από το κράτος πραγματοποιηθεί σε πολλές χώρες μέσω επιδοτήσεων ή μείωση φόρων, υπάρχει κίνδυνος να ωθηθούν οι τιμές ακόμα υψηλότερα μέσω αυξημένης ζήτησης. Μακροχρόνια, είναι φυσικά επιβεβλημένη η επένδυση σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας ώστε να προστατευτεί η οικονομία από γεωπολιτικές εξελίξεις, μεταβολές στην παγκόσμια παραγωγή και ζήτηση και κρίσεις σε τρίτες χώρες.
Η βιβλιογραφία έχει υπογραμμίσει τον προστατευτικό ρόλο που παίζει ένα λεγόμενο «δίχτυ ασφαλείας» για εργαζομένους. Τα επιδόματα ανεργίας σε περίπτωση απόλυσης και η επανεκπαίδευση για να μπορούν οι εργαζόμενοι να βρουν άλλη δουλειά, μπορούν να λειτουργήσουν προστατευτικά και να μειώσουν παθήσεις που συνδέονται με το άγχος της πιθανής απώλειας εργασίας. Η καθολική δωρεάν δημόσια ιατρική φροντίδα επίσης εγγυάται την πρόσβαση σε θεραπεία ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης. Οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας μπορούν να παίξουν ρόλο στην μετρίαση των αρνητικών επιπτώσεων. Ο πενταψήφιος αριθμός ψυχολογικής υποστήριξης και οι δομές ψυχικής υγείας αποτελούν όπλο στην καταπολέμηση των συνεπειών της αβεβαιότητας. Σε απομακρυσμένες περιοχές, οι τηλεσυνεδρίες αποτελούν σημαντικό μέσο. Ο περιορισμός πρόσβασης στα μέσα αυτοκτονίας είναι επίσης ένας τομέας στον οποίο υπάρχει το περιθώριο παρεμβάσεων, καθώς μελέτες έχουν δείξει ότι σε αρκετές περιπτώσεις η απόφαση για αυτοκτονία λαμβάνεται εντός λίγων λεπτών.
Εν κατακλείδι, ο πόλεμος και ο πληθωρισμός μπορούν να έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην υγεία του πληθυσμού. Παρεμβάσεις στην οικονομία αλλά κυρίως στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας μπορούν σε κάποιο βαθμό να μετριάσουν τις επιπτώσεις της παρούσας κατάστασης.
Αναπληρωτής Καθηγητής Οικονομικών Υγείας και Αναπληρωτής Κοσμήτορας, King’s College London
Adjunct Αναπληρωτής Καθηγητής, Harvard University
vandoros@hsph.harvard.edu
