Δεν υπάρχει μυθιστόρημα του Γκράχαμ Γκριν (1904-1991) που να μη διαβάζεται απνευστί. Γι’ αυτό, ενδεχομένως, δεν ξέρεις ποιο απ’ όλα να πρωτοδιαλέξεις. Ο συγγραφέας, από τις μεγάλες μορφές της πεζογραφίας του 20ού αιώνα, αγαπήθηκε και στην Ελλάδα, όπως και στον υπόλοιπο κόσμο και μεταφράστηκε πολλές φορές. Στη δεκαετία του 1990 το ενδιαφέρον για το έργο του είχε περιοριστεί αλλά τα τελευταία χρόνια αναζωπυρώθηκε.
Γκράχαμ Γκρην – Καμένο χαρτί
Μετάφραση Αχιλλέας Κυριακίδης.
Εκδόσεις Πόλις, 2022, σελ. 304, τιμή 17,70 ευρώ
Τον ανακαλύπτει η νεότερη γενιά των αναγνωστών, εν μέρει και εξαιτίας των επιτυχημένων κινηματογραφικών μεταφορών πολλών έργων του. Οι εκδόσεις Πόλις εκδίδουν εδώ και λίγα χρόνια συστηματικά τα μυθιστορήματα του Γκριν σε νέες, καλύτερες μεταφράσεις. Το Καμένο χαρτί είναι το έκτο στη σειρά και ο αναγνώστης θα πρέπει να είναι ευτυχής που το μετέφερε στη γλώσσα μας ένας από τους καλύτερους μεταφραστές μας, ο «χαλκέντερος», καθώς λέμε, Αχιλλέας Κυριακίδης.
Αψογη τεχνική
Κι εδώ, όπως σε όλα τα μυθιστορήματα του Γκριν, έχουμε όλα τα γνωρίσματα της άψογης αφηγηματικής τεχνικής του: άσφαλτη αίσθηση του χώρου και του χρόνου, απαράμιλλη γνώση του τι πρέπει να προηγείται και τι να έπεται, χαρακτήρες μοναδικούς που ορίζουν κι αυτοί, μαζί με τις περιγραφές, την τοπογραφία, κυρίως όμως τον ψυχισμό των χαρακτήρων, τα όσα τους συνδέουν και τα όσα τους διαφοροποιούν μεταξύ τους και φυσικά τον αλάνθαστο αφηγηματικό ρυθμό που κάνει τον προικισμένο πεζογράφο να ξεχωρίζει. Ολα τούτα, με τον έναν και τον άλλον τρόπο, τα έχει συνεχώς μπροστά του ο αναγνώστης. Ανήκουν στις αρετές του κλασικού πεζογράφου, που τα έργα του είναι αναπόφευκτα χρονολογημένα – αλλά και διαχρονικά, όταν γίνεται το πρώτο «κλικ». Αυτό το κλικ είναι τόσο διακριτικό που διαβρώνει την ιστορία και μας μεταφέρει στο βάθος της, στα κοιτάσματα της ανθρώπινης ύπαρξης, όπου άλλοτε συνυπάρχουν και άλλοτε συγκρούονται μεταξύ τους η βεβαιότητα με την αμφιβολία, η πίστη με την απιστία και το δισυπόστατο των πεποιθήσεων και των πραγμάτων.
Εχουμε κι εδώ όλα τα γνωρίσματα της άψογης αφηγηματικής τεχνικής του Γκριν: άσφαλτη αίσθηση του χώρου και του χρόνου, απαράμιλλη γνώση τού τι πρέπει να προηγείται και τι να έπεται, χαρακτήρες μοναδικούς, αλάνθαστο αφηγηματικό ρυθμό
Ο τόπος και ο χρόνος
Στο Καμένο χαρτί ο Γκριν επιλέγει εξαρχής και τον τόπο, τον χρόνο και τα πρόσωπα που θα κινητοποιήσουν την αφήγηση. Ολα έχουν την ιδιαιτερότητά τους. Ο τόπος είναι κάπου στο βελγικό Κονγκό, συγκεκριμένα ένα λεπροκομείο. Ο χρόνος είναι στα τέλη της δεκαετίας του 1950. Και το λεπροκομείο το διαχειρίζονται ιερείς και καλόγριες.
Τι είναι ένας λεπρός; Ενα καμένο χαρτί, αλλά καμένα χαρτιά δεν είναι μόνον οι λεπροί. Είναι και ο πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος, ο διάσημος αρχιτέκτονας Κερύ που φτάνει απρόσμενα και ινκόγκνιτο στο λεπροκομείο. Αλλά γιατί; Για να θεραπευτεί επειδή του έχουν παρουσιαστεί τα πρώτα σημάδια λέπρας; Διαφορετικά είναι τα βαθύτερα αίτια. Ο αρχιτέκτονας θέλει να ξαναδώσει στη ζωή του το νόημα που έχει χάσει – αν και δεν είναι βέβαιο πως το είχε ποτέ, αφού τα τελευταία χρόνια τα κτίρια που σχεδίαζε ήταν ψυχρά κτίσματα άδεια από ζωή. Τώρα δεν σχεδιάζει πλέον κτίρια. Είναι κι εκείνος άδειος από αισθήματα για τους ανθρώπους, όπως άδεια μοιάζει και η δική του ζωή. Εδώ οι άνθρωποι υποφέρουν, όμως κοντά σ’ αυτούς ο Κερύ θα προσπαθήσει να ανακτήσει τον χαμένο εαυτό του. Ή μήπως έναν εαυτό που δεν είχε ποτέ;
Αντιπροσωπευτικοί χαρακτήρες
Με αριστοτεχνικό τρόπο ο Γκριν μάς παρουσιάζει τους υπόλοιπους βασικούς χαρακτήρες: τον ηγούμενο Τομά, τον εργοστασιάρχη Ρικέρ, τη μαντάμ Ρικέρ και τον διάσημο αλλά διεφθαρμένο δημοσιογράφο Πάρκινσον που θέλει να υφάνει μια βρώμικη ιστορία με πρωταγωνιστή τον Κερύ και τη σχέση του με τον ανάπηρο λεπρό υπηρέτη του. Εχουμε, ακόμη, τον άθεο γιατρό Κολέν, που δεν τον βασανίζουν ερωτήματα για την πίστη και την απιστία, γιατί είναι αφοσιωμένος στα ιατρικά του καθήκοντα που ορίζουν και το περιεχόμενο της ζωής του. Και είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον που ο Γκριν παρουσιάζει διακριτικά, αλλά και συγκινητικά, τους ιερείς και τις καλόγριες που αφοσιώνονται πρωτίστως στη φροντίδα των λεπρών και ελάχιστα στη σωτηρία της ψυχής τους.
Την επίσκεψη και την παραμονή του στο λεπροκομείο ο Κερύ την αντιλαμβάνεται ως ύψιστη δική του ψυχική και πνευματική θεραπεία. Θα υποφέρει ώσπου ν’ αρχίσει να θεραπεύεται. Και για να θεραπευτεί θα πρέπει να πάψει να τον ενοχλεί ο κόσμος που έχει αφήσει πίσω του. Θα χρειαστεί να μείνει μόνος και να υποφέρει μόνος. Ωστόσο δεν θα τον αφήσει ο ανήθικος δημοσιογράφος. Εξαιτίας της ιστορίας που εξυφαίνει προκειμένου να εξάψει τους αναγνώστες του, θα οδηγήσει στο βίαιο τέλος της υπόθεσης, την οποία μέσω του διαλόγου του άπιστου γιατρού Κολέν με τον ηγούμενο σχολιάζει ειρωνικά ο συγγραφέας:
«Ο Θεός σας θα πρέπει να απογοητεύεται όταν κοιτάζει τον κόσμο του» είπε ο Κολέν.
«Δεν πρέπει να σου έμαθαν σωστά τα θρησκευτικά σου όταν ήσουν παιδί. Ο Θεός δεν μπορεί να αισθανθεί ούτε απογοήτευση, ούτε πόνο».
«Ισως ο λόγος που δεν πιστεύω σ’ Αυτόν».
Συναρπαστικοί διάλογοι
Δύσκολα θα βρούμε συγγραφέα της εποχής του Γκριν που να μεταχειρίζεται με τη δική του μαεστρία τον διάλογο. Πολλές φορές διαβάζοντας μυθιστορήματα διαπιστώνουμε πως οι διάλογοι είναι προσχηματικοί, ένα είδος, ας πούμε, θεατρικών υποκατάστατων της αφήγησης. Το Καμένο χαρτί είναι διαλογικό στο μεγαλύτερο μέρος του. Δεν αποκαλύπτει μόνο τον ψυχισμό και την προσωπικότητα των χαρακτήρων αλλά – και κυρίως – είναι το όχημα που κινητοποιεί την αφήγηση. Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα φανταζόμαστε και το τι θα γίνει παρακάτω. Περιορίζεται, έτσι, η εξωτερική δράση αλλά αναδεικνύεται το ψυχικό υπόστρωμα, το οποίο είναι και η γενεσιουργός της αιτία.
Δεν υπάρχει τίποτε πιο ατμοσφαιρικό από μια ιστορία που προκύπτει από έναν διάλογο. Και μέσα στο φαινομενικά αργό κύλισμα της υπόθεσης αναδύονται πολλές μικρές ιστορίας. Σ’ αυτή την «ποίηση», θα έλεγα, «της ομιλίας», ο Γκριν είναι ασυναγώνιστος. Θέλει να γοητεύσει τον αναγνώστη, όπως άλλωστε κι ο κάθε συγγραφέας που έχει βάλει ψηλά τον πήχη. Φυσικά, η αμεσότητα είναι πάντοτε το ζητούμενο. Ομως για να λειτουργεί η αμεσότητα εκείνος πρέπει να απομακρύνεται κάπως από το πεδίο εστίασης ώστε, όταν επανέρχεται σ’ αυτό το πεδίο, η αμεσότητα να είναι ακόμη πιο έντονη.
Οι καλοί συγγραφείς ανήκουν στην εποχή τους. Οι κορυφαίοι όμως, σαν τον Γκριν, είναι για όλες τις εποχές. Κι αυτό αποδεικνύεται από το Καμένο χαρτί, όπως και από τα υπόλοιπα μυθιστορήματά του.
