Θα επιβιώσει η Ευρωπαϊκή Ενωση ως στρατηγικά αυτόνομο πολιτικό σχέδιο ή θα «εντοιχιστεί» σε ΝΑΤΟ/ΗΠΑ/Δύση με ό,τι αυτό συνεπάγεται; Ο ουρανός έχει σκοτεινιάσει βαριά πάνω από την Ευρώπη. Δεν είναι μόνο ο απεχθής πόλεμος και τα «εγκλήματα πολέμου» που διαπράττονται στην Ουκρανία. Είναι και το γεγονός ότι δύο αυταρχικοί ηγέτες, υποστηρικτές του προέδρου Πούτιν, ο Β. Ορμπαν στην Ουγγαρία και ο Αλ. Βούτσικ στη Σερβία, επανεξελέγησαν με μεγάλες πλειοψηφίες. Κάτω από ανελεύθερες, αυταρχικές συνθήκες βέβαια, αλλά κάποιοι λαοί φαίνεται ότι ούτε βλέπουν ούτε ακούν τίποτα. Οι κατακλυσμικές συνέπειες του πολέμου στην Ουκρανία και η άνοδος του αυταρχισμού στην καρδιά της Ευρώπης που σαρώνουν τη μεταπολεμική τάξη πραγμάτων απειλούν και την πολιτική θεσμική αυτονομία της ΕΕ αλλά και την καντιανή λογική πάνω στην οποία εδράζεται. Βέβαια τα τελευταία χρόνια πολλοί με την ευκαιρία άλλων κρίσεων ανήγγειλαν τον θάνατο της Ενωσης για να διαψευσθούν (βλέπε π.χ. J. R. Gillingham, «The EU, An Obituary» / «ΕΕ, Ενας Επικήδειος», Λονδίνο, Verso, B. Simms, T. Less, «The End of Europe» / «Το τέλος της Ευρώπης», «New Statesman», 6 Νοεμβρίου 2015). Η σημερινή όμως κρίση είναι εντελώς διαφορετική. Και αν και η Ενωση βγαίνει προσώρας ενισχυμένη, οι κίνδυνοι ωστόσο είναι ορατοί. Σε πρόσφατο κείμενο του ΕΛΙΑΜΕΠ οι συγγραφείς του υποστηρίζουν ότι η στρατιωτική αυτονομία της ΕΕ καθίσταται τώρα άνευ σημασίας (irrelevant) μπροστά στις παγκόσμιες συστημικές απειλές όπως αυτές από τη Ρωσία που αντιμετωπίζει (βλέπε, Sp. Blavoukos, G. Pagoulatos, «Europe after Putin’s War: EU foreign policy in the new European security architecture», Policy Paper no. 95/2022).
Πώς μπορεί να αποτραπεί ο κίνδυνος αυτοακρωτηριασμού της ΕΕ; Μόνο με βαθύτερη ενοποίηση, περισσότερη Ευρώπη. Η σημερινή Ενωση εξακολουθεί σε μεγάλο βαθμό να είναι θεσμικά και πολιτικά κατακερματισμένη (fragmented), ανήμπορη να λάβει γρήγορα τις αναγκαίες αποφάσεις στον υψηλότερο παρονομαστή κυρίως στο πεδίο της κοινής εξωτερικής πολιτικής παρά μόνο ως εξαίρεση σε στιγμές ακραίας κρίσης. Χρειαζεται ένα νέο επίπεδο θεσμικής ανάπτυξης σύστοιχο με τις προκλήσεις και απειλές που αντιμετωπίζει. Διότι, ως γνωστόν, δεν είναι μόνο η «ρωσική απειλή», είναι πληθώρα άλλων που τις περιγράφει εύγλωττα το κείμενο της «Στρατηγικής Πυξίδας» από την κλιματική κρίση, την ευρύτερη περιφερειακή αστάθεια, τρομοκρατία, κ.λπ. Και το νέο «θεσμικό επίπεδο ανάπτυξης» απαιτεί τώρα τολμηρά βήματα για τη συγκρότηση της Ευρωπαϊκής Ενωσης στη λογική ομοσπονδίας, sui generis ομοσπονδίας εθνικών κρατών όπως την έχει περιγράψει ο μεγάλος Ζακ Ντελόρ.
Με την έννοια της ομοσπονδίας υπονοείται πρωτίστως ότι η Ενωση θα αποκτήσει πιο συνεκτικό σύστημα διακυβέρνησης δημοκρατικά νομιμοποιημένο, ικανό να διαμορφώνει αυτόνομα πολιτική και να λαμβάνει αποφάσεις, να προλαμβάνει, διαχειρίζεται και επιλύει κρίσεις, πολιτικές ή οικονομικές. Υπονοείται επίσης και ο δημοσιονομικός ομοσπονδισμός (fiscal federalism). Εκ των πραγμάτων η εγκαθίδρυση της οιονεί ευρωπαϊκής ομοσπονδίας θα πρέπει να ακολουθήσει μια εξελικτική διαδικασία σταδίων: ένα πρώτο στάδιο με θεσμικές μεταρρυθμίσεις που δεν συνεπάγονται την τροποποίηση των Συνθηκών (Συνθήκη Λισαβόνας, κ.ά.), ένα δεύτερο που θα διαλαμβάνει την αναθεώρηση των Συνθηκών, ιδέα που σταδιακά ωριμάζει..
Τα δύο πρώτα αναγκαία θεσμικά μέτρα προς την ομοσπονδιακή λογική μπορεί να είναι:
1. Υιοθέτηση της ειδικής πλειοψηφίας στη λήψη των αποφάσεων (QMV) από το Συμβούλιο. Είναι αναγκαίο και κρίσιμο βήμα για την ενίσχυση της αποτελεσματικότητας της Ενωσης και στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής (ΚΕΠΠΑ). Με την ομοφωνία που ισχύει σήμερα είναι δύσκολο να ληφθούν γρήγορα αποφάσεις και όταν λαμβάνονται είναι στον χαμηλότερο κοινό παρονομαστή, δηλαδή κατά κανόνα κακές αποφάσεις. Το πέρασμα στην ειδική πλειοψηφία μπορεί να γίνει χωρίς την τροποποίηση της Συνθήκης (με ομόφωνη απόφαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου). Εάν τα κράτη-μέλη έχουν πράγματι αφυπνιστεί ως αποτέλεσμα του πολέμου στην Ουκρανία θα κριθεί από την προθυμία τους ή όχι να συμφωνήσουν στη θέσπιση της ειδικής πλειοψηφίας, αν όχι στο σύνολο των θεμάτων ΚΕΠΠΑ, τουλάχιστον σε ορισμένα από αυτά. Το πέρασμα στην ειδική πλειοψηφία είναι αναγκαίο και για άλλους τομείς της ΕΕ
2. Συγχώνευση των προεδριών Ευρωπαϊκού Συμβουλίου και Ευρωπαϊκής Επιτροπής σε έναν ενιαίο θεσμό του Προέδρου της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Η ύπαρξη δύο προέδρων σήμερα, Επιτροπής (Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν) και Συμβουλίου (Σαρλ Μισέλ), προκαλεί σύγχυση, αδιαφάνεια, συγκρούσεις, επικαλύψεις ρόλων και αρμοδιοτήτων. Η συγχώνευση είναι αναγκαία και μπορεί επίσης να γίνει χωρίς την τροποποίηση της Συνθήκης με «δημιουργική μηχανική». Ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Ενωσης θα προσδώσει ορατότητα στην ΕΕ στο παγκόσμιο σύστημα, θα επιτρέψει την ενιαία εκπροσώπηση της Ενωσης διεθνώς και γενικώς θα ενισχύσει την αποτελεσματικότητά της. Αλλωστε υπάρχει ένα καλό προηγούμενο: αυτό του ύπατου εκπροσώπου που είναι ταυτόχρονα πρόεδρος του Συμβουλίου Εξωτερικών Υποθέσεων (ΣΕΥ) και αντιπρόεδρος της Επιτροπής.
Θα πρέπει επίσης να θεσπισθεί το δικαίωμα νομοθετικής πρωτοβουλίας και η διεθνική λίστα μελών για το Ευρωπαϊκο Κοινοβούλιο όπως και η νομική κατοχύρωση του ηγετικού υποψηφίου (spitzenkandidaten) για την τοποθέτηση του προέδρου της Ευρωπαϊκης Επιτροπής (που θα μετεξελιχθεί σε πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Ενωσης).
Θα πρέπει βέβαια μέσω της αναθεώρησης της Συνθήκης να θεσπιστούν πολύ πιο φιλόδοξες μεταρρυθμίσεις θεσμικού και πολιτικού περιεχομένου.
Ο καθηγητής Π. Κ. Ιωακειμίδης είναι πρώην πρεσβευτής – σύμβουλος του ΥΠΕΞ και μέλος της συμβουλευτικής επιτροπής του ΕΛΙΑΜΕΠ. Tελευταίο του βιβλίο: «Επιτεύγματα και στρατηγικά λάθη της εξωτερικής πολιτικής της Μεταπολίτευσης» (Θεμέλιο).
