«Δεν υπάρχουν λάθη, μόνο ζωή». Αυτή η φράση του Νίκου Καρούζου (1926-1990) θα τιτλοφορούσε, ίσως, ακριβέστερα το αφήγημα Με τον Νίκο Καρούζο (εκδ. Loggia) της εικαστικού Εύας Μπέη, συντρόφου του ποιητή τα τελευταία εννέα χρόνια της ζωής του. Πρόκειται για ημερολογιακές σημειώσεις της, ατάκτως ερριμμένες σε ένα συρτάρι, που αποφασίζει κάποια στιγμή να βάλει σε σειρά.
«Θα μιλούσα για έναν ποιητή, έναν έρωτα, μια εποχή; Για μένα, για άλλους; Για όλα;» αναρωτιέται αρχίζοντας την αφήγησή της με τη γενεαλογία της έκδοσης. Μιλάει για όλα, απαντά ο αναγνώστης: Για τον εαυτό της, τη ζωή της, την καλλιτεχνική της διαμόρφωση και τη σύνδεσή της το 1981 με τον πενηνταπεντάχρονο Καρούζο που αποτελεί σημείο αναφοράς της εμπειρίας και των αναμνήσεών της: «Οταν συνδεθήκαμε, ήμουν τριάντα επτά χρονών. Το χρυσάφι μου το είχα ήδη οριοθετήσει. Ομως μου δίδαξε κάποιους θεσπέσιους τρόπους εξόρυξης του υλικού».
Γνώριμοι από παλιά, συναντιόντουσαν περιστασιακά σε γκαλερί. Κάποια στιγμή την επισκέφθηκε στο ατελιέ της για να δει τα δικά της έργα. Ως την αρρώστια και τον πρόωρο θάνατό του θα διατηρήσουν μια έντονη σχέση με συχνούς καβγάδες και χωρισμούς που παρασύρει τη νεαρή ζωγράφο σε μια δίνη από την οποία μάταια προσπαθεί κατά καιρούς να απεμπλακεί, μία, κατά τα περιγραφόμενα, τοξική σχέση με έναν άνθρωπο έντονης προσωπικότητας, ο οποίος «στην καθημερινότητά του, ακόμα κι ασάλευτος και κοιμισμένος, πάντα εκείνος δίνει τον τόνο».
Ο έλληνας μπίτνικ
Γιος ενός στρατευμένου αριστερού δασκάλου και μιας κόρης παπά, σπινθηροβόλας και τυραννικά καθαρομανούς, ο Καρούζος μεγαλώνει σε μια προστατευτική οικογένεια με αγαπητικές σχέσεις και βιβλία γύρω του. Αργότερα, πολιτικός εξόριστος στην Ικαρία και στη Μακρόνησο, θα διαβάσει πολλή φιλοσοφία. Εχει μια μνήμη καταπληκτική, ιδιαίτερη ευφράδεια και επιθυμία να κοινωνήσει τις γνώσεις του. Από την πρωτοπρόσωπη αφήγηση της Μπέη, οργανωμένη στη βάση της χρονικής διαδοχής των γεγονότων στη ζωή με συνειρμικές αναδρομές στο παρελθόν, αναδύεται ο μποέμ, ο «μοντί» (maudit) – όπως σημειώνεται στον τόμο -, o «καταραμένος» ποιητής Καρούζος, που παραλληλίζεται με τον Μποντλέρ: «Διαβάζω ξανά το βιβλίο του Βάλτερ Μπένγιαμιν για τον Μπωντλαίρ. Πόσο υπό άλλο πρίσμα θα προσέγγιζα τον Νίκο αν το είχα διαβάσει στην αρχή της γνωριμίας μας;».
Εύα Μπέη
Με τον Νίκο Καρούζο. Ημερολόγιο
Σημειώσεις, επίμετρο Νίκος Κουφάκης.
Εκδόσεις Loggia, 2021, σελ. 382, τιμή 15,90 ευρώ
Μέσα σε καπνούς τσιγάρων και ξέχειλα τασάκια με αποτσίγαρα, μεθυσμένος, περιτριγυρισμένος από άδεια μπουκάλια ούζου, ζώντας σε ένα ισόγειο σπίτι-«θήκη», που του έχει παραχωρήσει η πρώην σύζυγός του Μαίρη Μεϊμαράκη, ξενυχτώντας διαρκώς σε μπαρ με νέους ποιητές, ο Καρούζος που σκιαγραφεί η Μπέη δεν μας είναι άγνωστος. Πένης, συντηρείται από φίλους ή βιοπορίζεται με ευκαιριακές δουλειές και προτρέπει την Μπέη: «Ποτέ μην πας να διοριστείς. Ο καλλιτέχνης πρέπει να είναι πάντα σε διαθεσιμότητα». Πάνω σε αυτή τη ζωή και σε αυτή τη φιλοσοφία δομήθηκε ο μύθος του, ο μύθος του έλληνα μπίτνικ ποιητή.
Το ίνδαλμα και η υστεροφημία
Η Μπέη ρίχνει φως στις διαδικασίες με τις οποίες κατασκευάζει ο χώρος της λογοτεχνίας τους ήρωές του και οι γενιές τα σύμβολά τους: «Ημουν παρούσα στο σπίτι του, σε τηλεφώνημα μπάρμαν. Του πρότεινε ένα μπουκάλι ουίσκι τη βραδιά δωρεάν, αρκεί να πηγαίνει σε τακτές ώρες, να διαδοθεί στους κύκλους των μπίτνικς πως το μαγαζί του είναι στέκι του Καρούζου». Παρουσιάζει τις διαδικασίες οργάνωσης της υστεροφημίας του Καρούζου με την απόπειρα δημιουργίας μιας «Εταιρείας των φίλων του έργου του Νίκου Καρούζου» (με τη Μαίρη Μεϊμαράκη, την εκδότρια των ποιημάτων του στον Ικαρο Κατερίνα Καρύδη, τον προγονό του Αλέξη Σαββίδη, τον μεταφραστή Γιώργο Κεντρωτή, τον φίλο του ψυχίατρο Θάνο Κωνσταντινίδη, τον τροτσκιστή δοκιμιογράφο Σάββα Μιχαήλ και την ίδια την Μπέη), η οποία σιωπηρά ατόνησε. Στο ενδιάμεσο, βλέπουμε τον Καρούζο στο σπίτι της να γράφει ένα βράδυ του 1985 τη «Νεολιθική Νυχτωδία στην Κρονστάνδη», για να δημοσιευθεί στο περιοδικό «Σπείρα», με τη δική της ενθάρρυνση και συναρμολόγηση του σκισμένου χειρογράφου του που δεν τον είχε αφήσει ικανοποιημένο. Η ποιητική σύνθεση θα εκδοθεί το 1987 και θα του χαρίσει το Α΄ Κρατικό Βραβείο Ποίησης το 1988.
Ανασφάλειες και αντιφάσεις
Στις σελίδες της Μπέη διαβάζουμε για τη γνωριμία του Καρούζου με τον Σαχτούρη και τη συναναστροφή του με τον Εμπειρίκο· τις αναγνωστικές του προτιμήσεις, την απέχθεια για τα πληκτικά πολυσέλιδα μυθιστορήματα, μεταξύ αυτών το Μαγικό βουνό του Τόμας Μαν, αλλά τον άπειρο σεβασμό του για τον Φλομπέρ που «χρησιμοποιεί τις λέξεις σαν ποιητής κι όχι σαν πεζογράφος»· την εμμονή του στην ακρίβεια και στην αναζήτηση της καίριας λέξης· την επιμονή τα κείμενά του να τυπώνονται αλάνθαστα· την εξαγρίωσή του με την παράλειψη μιας άνω τελείας.
Εχοντας εκδώσει περισσότερα από δέκα ποιητικά βιβλία, ο Καρούζος λαχταρά την αναγνώριση, βάζει τα κλάματα όταν δεν τον συμπεριλαμβάνουν σε ποιητική ανθολογία που προορίζεται για το εξωτερικό, τον πληγώνει «ο αποκλεισμός του από τους ερμητικά κλειστούς κοινωνικούς κύκλους, τους ισχυρούς και καθιερωμένους εκδοτικούς οίκους που διαμόρφωναν τον ποιητικό κανόνα της εποχής». Ινδαλμα για τους νέους, τοποθετημένος σε ένα αμήχανα δυσάρεστο περιθώριο για πολλούς από τους συνομηλίκους του, αφοσιωμένος στην τέχνη του, ο Καρούζος μέσα στις αντιφάσεις του είναι ταυτόχρονα ανασφαλής, είναι «ο Νίκος, με τα τόσα του χαρίσματα, πάντα ηττημένος».
Γλαφυρή αυτοβιογραφία
Γλαφυρή αυτοβιογραφία, από την οποία δεν λείπει η εξομολόγηση μιας κάποιας πικρίας για τις κουραστικές στιγμές της σχέσης με τον Καρούζο, η αφήγηση της Μπέη συνιστά μια ιδιοσυγκρασιακή βιογράφηση του ποιητή από τη σύντροφό του, στην οποία πρόσωπα από το περιβάλλον του ποιητή εμφανίζονται άλλοτε με ονοματεπώνυμο και άλλοτε κρύβονται πίσω από αρχικά ή συμπεριληπτικά ουσιαστικά. Ο Καρούζος είναι η αφορμή για περισσότερα. Το κείμενο μετατρέπεται σε campus novel, στην πολυσέλιδη αφήγηση της Μπέη για τη διδασκαλία του Καρούζου στα μαθήματα δημιουργικής γραφής του «Ιωνικού Κέντρου» στη Χίο τον Αύγουστο του 1985, σε περιηγητικό κείμενο για την Ελλάδα της δεκαετίας του 1980-1990, όταν παρουσιάζονται τα ταξίδια τους στο Ναύπλιο, στην Αίγινα ή στην Τζια, σε αισθητικό δοκίμιο, όταν αναφέρεται στον Γιαννούλη Χαλεπά, σε κοινωνικό χρονικό όπου καταγράφεται η μετανάστευση από το εξωτερικό της δεκαετίας του 1990, η κοινωνική κινητικότητα στην Ελλάδα και οι μεταβολές στην ανθρωπογεωγραφία της πλατείας Βικτωρίας, σε κείμενο διδακτικής, όταν καταγράφει την εμπειρία της διδασκαλίας σε ένα εργαστήριο ζωγραφικής για μη προνομιούχα παιδιά στη Νίκαια, και σε προσωπικό χρονικό όταν εξιστορεί τη δική της περιπέτεια με τον καρκίνο. Σε ηλικία εβδομήντα πέντε ετών, η συγγραφέας κάνει έναν απολογισμό ζωής, στην οποία ο Νίκος Καρούζος έβαλε τη σφραγίδα του. Είναι οπωσδήποτε μια πρωταγωνιστική φιγούρα σε ένα αφήγημα για την Ελλάδα και την πνευματική ζωή της μιας εποχής.
