Πολύ περισσότερο από την ίδρυση και την άνοδό της, είναι η παρακμή και η πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας που απασχολεί τους ιστορικούς. Σε μια πρόσφατη καταγραφή ο καθηγητής του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Βερολίνου Αλεξάντερ Ντεμάντ καταμετρούσε 210 διαφορετικές υποθέσεις αναφορικά με τα αίτια που την προκάλεσαν, από την εγγενή αστάθεια του συστήματος διαδοχής ως τις δημογραφικές μεταβολές. Ο κατακερματισμός στο σύντομο χρονικό διάστημα πενήντα περίπου ετών μιας υπερδύναμης πέντε αιώνων με διακριτό καταμερισμό εργασίας, ανεπτυγμένη γραφειοκρατία, υψηλού βαθμού στρατιωτική οργάνωση παραμένει εύλογα ζήτημα ζωηρού επιστημονικού διαλόγου, αν και, ταυτόχρονα, παρά την επιβίωση και την περαιτέρω ακμή του ανατολικού ρωμαϊκού κράτους, για τη σύγχρονη ιστοριογραφία το 476 μ.Χ. συνιστά συχνά βολικό όριο διαχωρισμού της αρχαιότητας από τον πρώιμο μεσαίωνα.
Kyle Harper – Η μοίρα της Ρώμης. Κλίμα, ασθένειες και το τέλος μιας αυτοκρατορίας
Μετάφραση Γιώργος Καράμπελας.
Εκδόσεις του 21ου, 2022, σελ. 512, τιμή 29,68 ευρώ
Τόσο όμως η πρωτοκαθεδρία των κοινωνικοπολιτικών παραγόντων όσο και η συμβατική χρονολογία της κατάρρευσης θα πρέπει να επανεξεταστούν, σύμφωνα με τον καθηγητή του Πανεπιστημίου της Οκλαχόμα Κάιλ Χάρπερ: όπως υποστηρίζει στο βιβλίο του Η μοίρα της Ρώμης (Εκδόσεις του 21ου), πρωτεύοντα ρόλο στην αποκαθήλωση της αυτοκρατορίας έπαιξαν το κλίμα και οι πανδημίες, φαινόμενα τα οποία έπληξαν και τον ανατολικό της βραχίονα συμβάλλοντας καθοριστικά στην αραβική πλημμυρίδα του 7ου αιώνα, που αποτελεί ασφαλέστερο ορόσημο οριστικής ακύρωσης της ρωμαϊκής ισχύος.
Η ανατροπή της τάξης
Ο Χάρπερ απορρίπτει εξαρχής τις μονοαιτιακές εξηγήσεις. Οικονομία, δημογραφία, πολιτική, συστήματα πεποιθήσεων έπαιξαν αναμφίβολα ρόλο στη «δαιδαλώδη και γεμάτη αποχρώσεις ιστορία» των αιώνων που αφηγείται. Διατυπώνει όμως μια ισχυρή συνηγορία της κομβικής σημασίας του περιβαλλοντικού και του νοσολογικού καθεστώτος της εποχής. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία επωφελήθηκε από το λεγόμενο «Ρωμαϊκό Κλιματικό Βέλτιστο», μια μακρά περίοδο θερμού, υγρού και σταθερού κλίματος η οποία διακόπηκε τον 2ο αιώνα μ.Χ. Ακολούθησαν τρεις αιώνες αποδιοργάνωσης προτού περάσουμε στη «Μικρή Εποχή των Παγετώνων της Υστερης Αρχαιότητας»: στον απόηχο μιας κατακλυσμιαίας ηφαιστειακής έκρηξης, το 536 περιγράφεται στις πηγές ως «έτος χωρίς καλοκαίρι», ενώ η δεκαετία που ακολούθησε υπήρξε σύμφωνα με τα μετεωρολογικά στοιχεία «η πιο κρύα των τελευταίων 2.000 ετών». Στον προβιομηχανικό κόσμο παρόμοιες μεταβολές συνδέονταν με σιτοδείες και επιδημίες. Ο «λοιμός των Αντωνίνων» το 165-172 μ.Χ. ήταν μια άνευ προηγουμένου πανδημία, πιθανώς ευλογιάς, η οποία εκτιμάται ότι είχε 7 ως 8 εκατομμύρια θύματα διαγράφοντας την πληθυσμιακή ανάπτυξη δύο ολόκληρων αιώνων. Κενά στη συνέχεια των αξιωματούχων και στην κοπή νομισμάτων σε σημαντικά αστικά κέντρα υποδηλώνουν το συντριπτικό πλήγμα της ασθένειας, αλλά η μετέπειτα ανάκαμψη πιστοποιεί και την αντοχή της αυτοκρατορίας. Εβδομήντα χρόνια αργότερα μια εξίσου θανατηφόρα επιδημία γρίπης ή αιμορραγικού πυρετού, ο λεγόμενος «λοιμός του Κυπριανού» (από το όνομα του επισκόπου Καρχηδόνας που αποτελεί την κυριότερη πηγή του), ενέσκηψε από το 249 ως το 262 συμβάλλοντας καταλυτικά στην «κρίση του 3ου αιώνα», στιγμή μακρόχρονων εμφυλίων πολέμων, επιδρομών γερμανικών φύλων, συγκρούσεων με την Περσία, κοινωνικής αναταραχής και λύσης της συνέχειας του κράτους που διήρκεσε ως την άνοδο στον θρόνο του Διοκλητιανού το 284. Το νέο πρότυπο διακυβέρνησης, στρατοκρατικό και απολυταρχικό σε σύγκριση με τα αυγούστεια πρότυπα, ισχυροποίησε την Ανατολή έπειτα από τις κωνσταντίνειες μεταρρυθμίσεις επιτρέποντας την επιβίωσή της. Και εδώ όμως η «πανώλη του Ιουστινιανού», η οποία ξέσπασε το 541 ταυτόχρονα με τη δραματική επιδείνωση του κλίματος επιστρέφοντας τακτικά ως τα τέλη του 6ου αιώνα, εξαφάνισε ως και το μισό του πληθυσμού της αναστηλωμένης αυτοκρατορίας. Πριν ακόμη από τους εξαντλητικούς πολέμους του Ηρακλείου με τη σασσανιδική Περσία, επομένως, τα δημογραφικά, οικονομικά και στρατιωτικά θεμέλια είχαν υπονομευθεί σε σημείο ώστε οι αστραπιαίες κατακτήσεις των μωαμεθανών μετά το 632 να επιφέρουν το τέλος της Ρώμης ως παμμεσογειακού κράτους.
Το βιβλίο του Κάιλ Χάρπερ απηχεί την τρέχουσα αγωνία για την πλανητική υπερθέρμανση, την ανάδυση νέων ασθενειών και τον συνακόλουθο υπαρξιακό κίνδυνο για το μέλλον του ανθρώπου
Επανερμηνείες του τέλους
Κάθε εποχή αντικρίζει τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ως αντανάκλαση του εαυτού, των προβλημάτων και των ανησυχιών της. Διαφορετικές προσλήψεις του κόσμου παράγουν διαφορετικές ερμηνείες της. Τον 18ο αιώνα ο διαφωτιστής Εντουαρντ Γκίμπον έβλεπε στην παρακμή της τον «θρίαμβο του βαρβαρισμού και της θρησκείας». Για τον αγγλοϊρλανδό ιστορικό του Τρίνιτι Κόλετζ Τζ. Μπ. Μπέρι, ο οποίος έγραφε το 1889, στις απαρχές της κλιμάκωσης των ευρωπαϊκών ανταγωνισμών που θα οδηγούσαν στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η κατάρρευση ήταν αποτέλεσμα συγκυρίας, όχι γενικών αιτίων. Επηρεασμένος από τη Ρωσική Επανάσταση, ο Μ. Ι. Ροστόβτσεφ προέταξε το 1926 την κοινωνική και οικονομική ιστορία της Ρώμης ως πιο δόκιμη προσέγγιση. Η αναθεωρητική Πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (εκδ. Ενάλιος) του Πίτερ Χέδερ το 2005 εστίαζε στις μαζικές μετακινήσεις των γερμανικών λαών που προκάλεσε η έλευση των Ούννων ακριβώς σε μια εποχή που η Δυτική Ευρώπη υποδεχόταν αυξημένες μεταναστευτικές ροές από τα πρώην κομμουνιστικά κράτη, τις παλαιές της αποικίες και την Ασία.
Από την άποψη αυτή, το βιβλίο του Χάρπερ απηχεί την αγωνία του πρώιμου 21ου αιώνα για την πλανητική υπερθέρμανση, την ανάδυση νέων ασθενειών και τον συνακόλουθο υπαρξιακό κίνδυνο για το μέλλον του ανθρώπινου είδους. Με φόντο την εξελισσόμενη πανδημία, την άνοδο των ενεργειακών τιμών και μια πιθανή επισιτιστική κρίση εξαιτίας της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία, η παρατήρηση ότι ο «συνδυασμός πολέμου, πανώλης και κλιματικής αλλαγής αποδείχθηκε καταλυτικός» για τη διάλυση της ιουστινιάνειας τάξης πραγμάτων ακούγεται ως ανησυχητική προειδοποίηση. Και καθώς η ματιά του αμερικανού ιστορικού πόρρω απέχει από τον ντετερμινισμό, θα πρέπει να προσεχθεί η εκ μέρους του υπογράμμιση του αντικατοπτρισμού της δραστικής μεταβολής των υλικών συνθηκών στον ιδεολογικό ορίζοντα: η «κρίση του 3ου αιώνα» συμβαδίζει με το ποιοτικό άλμα της διάδοσης του χριστιανισμού, ο απόηχος της εξοντωτικής πανώλης του 6ου αιώνα με το κύμα του «προφητικού εσχατολογικού κινήματος» του ισλάμ. Φαινόμενα που κλονίζουν τις σταθερές μιας κοινωνίας έχουν συνολικό χαρακτήρα, δεν αφήνουν ανέπαφη καμία έκφανσή της.
Πρωτότυπη ως οπτική γωνία, συνοδευόμενη από πληθώρα νέων για τον αναγνώστη στοιχείων, συμπαγής ως σύνθεση αρχαιολογικών ευρημάτων, επιστημονικών δεδομένων και λογοτεχνικών πηγών, Η μοίρα της Ρώμης του Κάιλ Χάρπερ δεν συνιστά μόνο διακριτή ιστορική ερμηνεία, αλλά και απολαυστική αφήγηση για το τέλος της αυτοκρατορίας. Κάποιες υπερβολές προς επίρρωση του βασικού επιχειρήματος, όπως η θεώρηση της πολιτείας των διαδόχων του Ηρακλείου ως «βυζαντινού κρατιδίου», δεν αναιρούν ούτε την πιστότητα της ανάλυσης ούτε τη θεμελιώδη συνάφεια της εποχής που περιγράφει με τη δική μας. Και εμείς σήμερα, όπως οι Ρωμαίοι, ζούμε «στο αόρατο χείλος αναπάντεχων αλλαγών».
