Οι πρόδρομοι και τα αδέρφια της γλώσσας μας

«Ο έλληνας αναγνώστης που θα θελήσει να προσεγγίσει επιστημονικά και ολοκληρωμένα το ζήτημα της προέλευσης του αρχαίου ελληνικού λεξιλογίου, με έκπληξη θα ανακαλύψει ότι δεν μπορεί να το κάνει αν δεν γνωρίζει καλά γερμανικά, γαλλικά ή αγγλικά». Η εύστοχη επισήμανση ανήκει στον κλασικό φιλόλογο, ομότιμο καθηγητή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Γ. Μ. Παράσογλου, πρόεδρο του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), και είναι απόλυτα αληθής. Γερμανικό το Griechisches etymologisches Wörterbuch του Φρισκ (Hjalmar Frisk), γαλλικό το Dictionnaire étymologique de la langue grecque: histoire des mots του Σαντρέν (Pierre Chantraine), αγγλικό το Etymological Dictionary of Greek του Μπέκες (R. S. P. Beekes). Το ΙΝΣ αποφάσισε τη μετάφραση στα ελληνικά του γαλλικού λεξικού του Πιερ Σαντρέν, η πολύχρονη προετοιμασία του έλαβε τέλος και το Ετυμολογικό Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής κυκλοφορεί σε λίγες μέρες. Ο γλωσσολόγος του ΑΠΘ Γιώργος Παπαναστασίου, διευθυντής του ΙΝΣ και επιμελητής του λεξικού μαζί με τον ομότιμο καθηγητή του ΑΠΘ Δημήτρη Χρηστίδη, μας μίλησε για το εκδοτικό γεγονός της κυκλοφορίας του λεξικού στα ελληνικά και τη σημασία του για την κατανόηση της πορείας της γλώσσας μας μέσα στον χρόνο.

Το πρώτο που αναρωτιέται κάποιος είναι γιατί αποφάσισε το ΙΝΣ τη μετάφραση ενός ξένου ετυμολογικού λεξικού της Αρχαίας Ελληνικής και όχι τη σύνταξη ενός δικού σας ελληνικού λεξικού.

«Ενας πρώτος λόγος είναι ότι η έρευνα στην ετυμολογία της Αρχαίας Ελληνικής είναι διεθνής. Δεν υπάρχουν Ελληνες οι οποίοι να ασχολούνται στον βαθμό που θα απαιτούσε κάποιος με τη σχετική έρευνα. Επομένως, το να ετοιμάσουμε ένα νέο ετυμολογικό λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής θα σήμαινε ότι εκμεταλλευόμαστε απόψεις και καταγραφές που υπάρχουν στα ξένα ετυμολογικά λεξικά. Τα τρία ξένα ετυμολογικά λεξικά που κυκλοφορούν παραπέμπουν το ένα στο άλλο, και κυρίως στον Φρισκ – αυτό κάνει ο Σαντρέν, όπου δεν έχει κάτι καινούργιο να πει, όπως ο Μπέκες. Ενας δεύτερος λόγος είναι ότι η έρευνα της ινδοευρωπαϊκής ετυμολογίας, δηλαδή των ινδοευρωπαϊκών λέξεων της Αρχαίας Ελληνικής, προχωράει με αργά βήματα, οπότε ο ερευνητής πάντοτε αξιοποιεί όσα έγραψαν οι προηγούμενοι. Στην απόφαση να εκδώσουμε συγκεκριμένα το λεξικό του Σαντρέν έπαιξε ρόλο και το γεγονός ότι οι γάλλοι συνεργάτες και μαθητές του Σαντρέν, από το 1980 που συμπληρώθηκε το λεξικό, έχουν κάνει μια πολύ εμπεριστατωμένη και αξιόπιστη προσπάθεια αναθεώρησης και βελτίωσής του αξιοποιώντας ό,τι καινούργιο προκύπτει από την έρευνα κάθε χρόνο στο «Χρονικό της ελληνικής ετυμολογίας» που δημοσιεύεται στο εγκυρότατο γαλλικό περιοδικό Revue de philologie, de littérature et d’ histoire anciennes. Τα δέκα πρώτα «Χρονικά» αποφάσισαν να συμπεριλάβουν με τη μορφή Συμπληρώματος στη δεύτερη έκδοση του λεξικού το 2009, και αυτήν, την πλέον ενημερωμένη έκδοση, αποφασίσαμε να μεταφράσουμε στα ελληνικά».

Ποια είναι τα όρια της Αρχαίας Ελληνικής που καλύπτει το λεξικό;

«Τα λεξικά της Αρχαίας Ελληνικής, τα άλλα δύο ετυμολογικά καθώς και τα ερμηνευτικά, το παλαιότερο των Λίντελ-Σκοτ (Liddell-Scott) και το νεότερο του Φράνκο Μοντανάρι (Franco Μontanari), ξεκινούν από τα μυκηναϊκά – και ειδικά το ετυμολογικό λεξικό του Σαντρέν λαμβάνει υπόψη του τα μυκηναϊκά δεδομένα – και φτάνουν μέχρι τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες. Το λεξικό του Σαντρέν φτάνει ως τον 5ο αιώνα και σε κάποιες περιπτώσεις φτάνει ως τον 10ο, 11ο και 12ο αιώνα. Πρόκειται όμως, στις περιπτώσεις αυτές, για βυζαντινούς συγγραφείς οι οποίοι σχολιάζουν ή υπομνηματίζουν αρχαία ελληνικά κείμενα. Θα πρέπει να απομονώσουμε την πρώιμη χριστιανική γραμματεία, της οποίας το λεξιλόγιο δεν περιλαμβάνουν τα ετυμολογικά και ερμηνευτικά λεξικά της Αρχαίας Ελληνικής. Ετσι, το λεξιλόγιο του Ιωάννου του Χρυσοστόμου, του Μεγάλου Βασιλείου, του Γρηγορίου Ναζιανζηνού, για να αναφέρω μερικούς από τους πιο γνωστούς συγγραφείς του 4ου και 5ου αιώνα, τα λεξικά της Αρχαίας Ελληνικής, εξ αρχής, δεν το συμπεριλαμβάνουν. Υπάρχουν βέβαια ειδικά λεξικά για την πρώιμη χριστιανική γραμματεία όπως το A Patristic Greek Lexicon του Λαμπ (G. W. H. Lampe)».

Ποια είναι τα είδη των κειμένων από τα οποία αντλεί το λημματολόγιο;

«Το λεξικό καλύπτει οτιδήποτε αφορά την αρχαία ελληνική γραμματεία, την ποίηση (επική, λυρική, δραματική) και, όταν αναφερόμαστε στον πεζό λόγο, κείμενα Ιστορίας, Φιλοσοφίας, Ιατρικής και τις Φυσικές Επιστήμες, περισσότερο κυρίως στη διάρκεια της ελληνιστικής εποχής. Περιλαμβάνει λεξιλόγιο που αφορά οποιοδήποτε γραπτό κείμενο έχει σωθεί από την αρχαιότητα στις μέρες μας είτε με τη μορφή χειρογράφου, σε παπύρους, είτε με τη μορφή επιγραφών».

«Η ετυμολογία οφείλει να είναι η πλήρης Ιστορία του λεξιλογίου» αναφέρει ο Σαντρέν στον πρόλογό του. Επομένως, πέρα από ένα εργαλείο για τον μελετητή της γλώσσας, μπορεί να διαβαστεί το Ετυμολογικό Λεξικό ως μια αποσπασματική ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής;

«Αυτός ήταν ένας άλλος λόγος για τον οποίο επιλέξαμε να εκδώσουμε στα ελληνικά το λεξικό του Σαντρέν. Στα άλλα δύο ετυμολογικά λεξικά, και κυρίως στο παλαιότερο του Φρισκ, δίνεται μεγάλη σημασία κυρίως στην αναζήτηση της προέλευσης των βασικών λέξεων της Αρχαίας Ελληνικής, για παράδειγμα της λέξης «παις». Βέβαια, και ο Φρισκ, όπως αργότερα και ο Μπέκες, κάνουν μια προσπάθεια να καταγράψουν παράγωγα και σύνθετα αυτής της βασικής λέξης και να δώσουν με πιο ολοκληρωμένο τρόπο την οικογένεια των λέξεων που έχει ως βάση την αρχαία ελληνική λέξη «παις». Ο Σαντρέν αυτό το αναπτύσσει πολύ περισσότερο. Τον ενδιαφέρει όχι μόνο η προέλευση της ίδιας της λέξης, αλλά επίσης τα παράγωγα και τα σύνθετα που έδωσε καθώς και η σημασιολογική της εξέλιξη από την ομηρική εποχή ως τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες. Καταγράφει στην παραγωγή και στη σύνθεση αλλά και στη σημασιολογική εξέλιξη της λέξης όσο το δυνατόν περισσότερα μέλη αυτής της οικογένειας με τα παράγωγα και τα σύνθετά τους. Γι’ αυτό προσθέτει στο λεξικό του τον υπότιτλο «Ιστορία των λέξεων». Τον ενδιαφέρει όχι μόνο να δείξει την εξέλιξη μιας λέξης από τα αρχαία ελληνικά και πριν, ή μέσα στα όρια της Αρχαίας Ελληνικής, αλλά και το πώς εξελίχθηκε η λέξη «παις», που αναφέραμε, από την κλασική εποχή μέχρι τους ελληνιστικούς χρόνους, αλλά και στο Βυζάντιο καθώς και στα νέα ελληνικά. Αν η αρχαία ελληνική λέξη έδωσε παράγωγα και σύνθετα στους μεσαιωνικούς και στους νεότερους χρόνους τον ενδιέφερε να τα επισημάνει και να τα συμπεριλάβει στο λεξικό του».

Ορισμένα λήμματα, με τον τρόπο που παρακολουθεί ο Σαντρέν, και αργότερα οι συνεργάτες του, αυτή την εξέλιξη των λέξεων, διαβάζονται ως μικρές πραγματείες για το περιεχόμενο εννοιών, όπως για παράδειγμα το λήμμα «αγαπάω»…

«Σχετίζεται και αυτό με την Ιστορία του λεξιλογίου που ενδιαφέρει τον Σαντρέν. Εκεί που άλλοι ετυμολόγοι αρκούνται να δώσουν τη σημασία του «αγαπώ» στην Αρχαία Ελληνική χωρίς αναφορά στην εξέλιξη της έννοιας της αγάπης, ο Σαντρέν φτάνει στο σημείο να γράψει ότι η αρχαία ελληνική λέξη «αγάπη» εξελίχθηκε ώστε να σημαίνει κοινό γεύμα το οποίο παρατίθεται στις κοινότητες των πρώτων χριστιανών. Είναι μια πληροφορία που δεν θα βρει ο αναγνώστης στα άλλα δύο ετυμολογικά λεξικά. Ο Σαντρέν σημειώνει μάλιστα ότι από αυτή τη σημασία κατάγεται και η σύγχρονη γαλλική λέξη «agape», με την έννοια του κοινού φαγητού, αξιοποιεί και ενσωματώνει στο λεξικό του ακόμη και αυτή την πληροφορία από τη σύγχρονη γαλλική γλώσσα».

Στην ελληνική έκδοση το ΙΝΣ προσθέτει ένα εκτενές Παράρτημα, ένα δεύτερο λεξικό μέσα στο Ετυμολογικό Λεξικό, με τις επιβιώσεις αρχαίων ελληνικών λέξεων στη νέα ελληνική. Είναι η προστιθέμενη αξία της ελληνικής έκδοσης;

«Oπως αναφέρθηκε, τον Σαντρέν τον ενδιέφερε να δώσει την Ιστορία των λέξεων μέχρι σήμερα. Στην εποχή του όμως δεν υπήρχαν τα λεξικά της Νέας Ελληνικής που υπάρχουν σήμερα – δεν υπήρχε το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του ΙΝΣ, το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Γεώργιου Μπαμπινιώτη, το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών – αλλά ούτε και λεξικά της Μεσαιωνικής Ελληνικής. Ο Σαντρέν αρχίζει την έρευνά του τη δεκαετία του 1950 και εκδίδει το πρώτο τεύχος του λεξικού το 1968. Ο πρώτος τόμος του Λεξικού της Μεσαιωνικής Ελληνικής του Εμμανουήλ Κριαρά κυκλοφορεί το 1969. Οι δυνατότητες πρόσβασης του Σαντρέν σε πληροφορίες που σχετίζονταν με τα Νέα Ελληνικά και τα Μεσαιωνικά Ελληνικά ήταν ελάχιστες σε σχέση με αυτές που έχουμε εμείς σήμερα. Προφανώς είχε στη διάθεσή του συγκεκριμένα λεξικά της δεκαετίας του 1940, επομένως τα δεδομένα της εποχής του δεν του επιτρέπουν τη συγκρότηση της Ιστορίας των ελληνικών λέξεων μέχρι σήμερα με τρόπο ολοκληρωμένο. Στο ΙΝΣ αποφασίσαμε, σύμφωνα με τη βούληση του Σαντρέν και τις δυνατότητες της εποχής μας, να μη μείνουμε στις δικές του πληροφορίες αλλά να συνεχίσουμε την Ιστορία των λέξεων μέχρι σήμερα. Aλλωστε, πρόκειται για πληροφορίες που είναι όχι μόνο χρήσιμες αλλά απαραίτητες στον έλληνα αναγνώστη. Προσθέσαμε λοιπόν ένα Παράρτημα, στο οποίο για κάθε λήμμα του λημματολογίου του Σαντρέν αναφέρουμε τις νεοελληνικές λέξεις, κυρίως λέξεις της Κοινής Νέας Ελληνικής που τις χρησιμοποιούμε σήμερα και οι οποίες προέρχονται από τη συγκεκριμένη αρχαία ελληνική λέξη που απαντά στον Σαντρέν. Ετσι, για παράδειγμα, για την αρχαία ελληνική λέξη «ανήρ», ο αναγνώστης θα βρει στο Παράρτημα τις νεότερες, λόγιες και λαϊκές, λέξεις που παράγονται ή προέρχονται με σύνθεση από αυτήν: αντράδερφος, αντρόγυνο, ανδρείος, αντρειωμένος, αντρογυναίκα, αντροπαρέα κ.τ.λ., ομορφάντρας, ανδραγάθημα, ανδραγαθία, ανδράποδο, ανδραποδίζω, ανδρείκελο, αύτανδρος, λειψανδρία, ανδροκρατία, σκάφανδρο κ.ά.».

Ποια είναι η θέση του Ετυμολογικού Λεξικού του Σαντρέν στην ερευνητική και στην εκδοτική παραγωγή του ΙΝΣ;

«Μεγάλη παραγωγή πρωτογενούς έρευνας στον χώρο της ετυμολογίας της Αρχαίας Ελληνικής από Ελληνες δεν έχει γίνει, όπως είπαμε και στην αρχή, όμως από το 2015 γίνεται μια προσπάθεια στο ΙΝΣ να αναπτύξουμε το κομμάτι της ετυμολογίας της αρχαίας, της μεσαιωνικής και της νέας ελληνικής γλώσσας, οργανώνοντας κάθε τριετία ένα συνέδριο με αυτό το θέμα. Το πρώτο συνέδριο έγινε το 2015, και κυκλοφόρησε και ο τόμος των πρακτικών του συνεδρίου. Το δεύτερο έγινε το 2018 και το τρίτο θα γίνει εφέτος τον Νοέμβριο. Προσπαθούμε να δώσουμε μια ώθηση στις ετυμολογικές σπουδές εντός Ελλάδας, αξιοποιώντας βέβαια και ξένους ερευνητές που ασχολούνται με το θέμα. Την έκδοση του Ετυμολογικού Λεξικού του Σαντρέν την εντάσσουμε σε αυτούς τους προβληματισμούς μας και προφανώς συνδέεται με το Λεξικό της Κοινής Νέας Ελληνικής που είχε κυκλοφορήσει το 1998, το οποίο αξιοποιούμε στο Παράρτημα. Οταν μιλάμε για τις επιβιώσεις ή αναβιώσεις αρχαίων ελληνικών λέξεων σήμερα είναι σαφές ότι πρώτα απ’ όλα πρέπει να περιγράψουμε τη σημερινή γλωσσική πραγματικότητα. Στο Παράρτημα βασιστήκαμε στο λεξιλόγιο αυτής που ονομάζουμε «Κοινή Νέα Ελληνική» και αυτού του λεξιλογίου – από το οποίο αποκλείονται οι διάλεκτοι και από το επιστημονικό και το ειδικό λεξιλόγιο αναφέρονται λέξεις που είναι ιδιαίτερα γνωστές – περιγράψαμε τις σχέσεις με το αρχαίο λεξιλόγιο. Βέβαια, και σε αυτές τις περιπτώσεις δεν χρησιμοποιήσαμε όλες τις παράγωγες και τις σύνθετες λέξεις που θα μπορούσαμε να αντλήσουμε από το Λεξικό της Κοινής Νέας Ελληνικής ακριβώς για να μη φορτώσουμε το Ετυμολογικό Λεξικό με πληροφορία που θα μεγάλωνε την έκτασή του και θα μείωνε τη χρηστικότητά του».

Ο «χάρτης» με τις συγγένειες

{ERT}Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα Ευρετήρια του λεξικού, που σχεδιάζουν μπροστά στα μάτια του αναγνώστη έναν χάρτη των σχέσεων της Αρχαίας Ελληνικής με άλλες γλώσσες στον χώρο και στον χρόνο…{ERT}
«Ακριβώς. Οι περισσότερες από τις γλώσσες αυτές είναι ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, όπως η σανσκριτική ή η λατινική, με τις οποίες δίνονται σχέσεις συγγένειας με την ελληνική και καταγράφονται στο Ευρετήριο λέξεις των γλωσσών αυτών οι οποίες, στο μεγαλύτερο ποσοστό τους, έχουν την ίδια ρίζα με κάποια από τις λέξεις της Αρχαίας Ελληνικής που αναφέρονται στο σώμα του λεξικού. Πηγαίνοντας πιο πίσω στο Ευρετήριο, ο αναγνώστης θα βρει λέξεις από σημιτικές γλώσσες ή από την αρχαία αιγυπτιακή, για παράδειγμα, που δεν συνδέονται με σχέσεις γενετικές, σχέσεις συγγένειας με την Αρχαία Ελληνική. Είναι λέξεις που ως επί το πλείστον η Αρχαία Ελληνική τις δανείστηκε από τις γλώσσες αυτές. Επομένως, ξεφυλλίζοντας το Ευρετήριο, ο αναγνώστης θα συναντήσει λέξεις που είναι άλλοτε αδέρφια των αρχαίων ελληνικών λέξεων, όπως στην περίπτωση της λατινικής λέξης “pater”, αδελφής της ελληνικής λέξης “πατήρ”, με την έννοια ότι προέρχονται από την ίδια την ινδοευρωπαϊκή ρίζα, και άλλοτε πρόδρομοι των αρχαίων ελληνικών λέξεων (στην περίπτωση των δανείων)».

{SYG}Pierre Chantraine{SYG}{TIT}Ετυμολογικό Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής Η ιστορία των λέξεων Αναθεωρημένη και συμπληρωμένη έκδοση {TIT}{EKD}Μετάφραση Γιώργος Δάρλας, Θανάσης Πέτρου.Επιμέλεια Γιώργος Παπαναστασίου, Δημήτρης Χρηστίδης. Εκδόσεις Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών [Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη], 2022,σελ. 1.664, τιμή 69 ευρώ.Το λεξικό θα κυκλοφορήσει στις 15 Απριλίου{EKD}.