Τον Ιανουάριο του 2020 ανακοινώθηκε μια παγκόσμια έκτακτη υγειονομική κρίση από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), η οποία αναβαθμίστηκε σε πανδημία στις 11 Μαρτίου: COVID-19, μια ασθένεια που προκαλείται από τον ιό SARS-CoV-2, και άμεσα εκφράστηκε η ανησυχία για την εξάπλωση και σοβαρότητα της επιδημίας COVID-19, την οποία ζήσαμε έντονα και ακόμη μας απασχολεί. Οι επιστήμονες και οι υπεύθυνοι ανάπτυξης εμβολίων έδρασαν αστραπιαία, χρησιμοποιώντας όλες τις καινοτόμες γνώσεις, με αποτέλεσμα τα βασισμένα στο mRNA εμβόλια με λιποσωμιακά νανοσωματίδια ως φορείς να πρωτοστατήσουν νωρίς. Ωστόσο αναπτύχθηκαν και άλλα εμβόλια βασισμένα σε ήδη γνωστές τεχνολογίες, αλλά και σε νέες τεχνολογίες, όπως τροποποιημένους αδενοϊούς, πρωτεϊνικά εμβόλια σε συνδυασμό με νανοτεχνολογία, κ.λπ. Ετσι σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα είχαμε στα χέρια μας το όπλο των εμβολίων για τον περιορισμό της πανδημίας.
Πολύτιμη παρακαταθήκη
Η εμπειρία αυτή μάς άφησε μια παρακαταθήκη. Εχει δημιουργήσει μια στοίβα από μαθήματα τα οποία μάς βοηθούν στην ανάπτυξη των μελλοντικών εμβολίων. Η γνώση που αποκτήθηκε θα συμβάλλει σημαντικά στην ανάπτυξη εμβολίων για μερικά από τα πιο δύσκολα παθογόνα για εμβολιασμό, στην ανάπτυξη θεραπευτικών προσεγγίσεων βασισμένων στον τρόπο δράσης των εμβολίων και στην προετοιμασία για μελλοντικές πανδημίες.
Μπήκαν γερά θεμέλια. Οι επιστημονικές πρόοδοι που σημειώθηκαν χρόνια πριν από την πανδημία αποδείχθηκαν ζωτικής σημασίας για τα εμβόλια κατά της COVID-19. Ενα από τα μαθήματα που μάθαμε είναι ότι πρέπει να υποστηρίζουμε τους διαφορετικούς τύπους τεχνολογιών, γιατί δεν ξέρουμε ποια θα περάσει τη γραμμή του τερματισμού. Και επίσης να μην ξεχνάμε ότι η ταχεία ανάπτυξη των εμβολίων COVID-19 βασίστηκε σε χρόνια έρευνας.
Ωστόσο, η χρηματοδότηση θα αποτελεί πάντα περιορισμό στην ανάπτυξη νέων φαρμάκων, καθώς για να προωθηθεί ένα εμβόλιο από τη βασική έρευνα στην άδεια κυκλοφορίας απαιτούνται σταθερές οικονομικές δεσμεύσεις σε κάθε στάδιο της διαδικασίας. Η παροχή χρηματοδότησης νωρίς στην πανδημία, συμπεριλαμβανομένης της πρωτοβουλίας δημόσιου-ιδιωτικού τομέα, είχε ως αποτέλεσμα την επένδυση πολλών χρημάτων σε εμβόλια για την COVID-19, και έδωσε κίνητρα στη βιομηχανία να προχωρήσει στη γρήγορη ανάπτυξη των εμβολίων. Το άνοιγμα της οικονομικής στρόφιγγας, σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης, επέτρεψε ταχείες κλινικές δοκιμές και ρυθμιστική έγκριση. Είναι λοιπόν αξιοσημείωτο το ότι είχαμε τα εμβόλια σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα, και συνέβη μόνο λόγω πραγματικά συντονισμένων επενδύσεων, τόσο σε βάθος όσο και σε ευρεία κλίμακα.
Ενα άλλο μάθημα από την πανδημία είναι ότι το παραδοσιακό πολυετές χρονοδιάγραμμα για την ανάπτυξη ενός εμβολίου είναι πια έξω από το παράθυρο, με την ταχεία ανάπτυξη των εμβολίων COVID-19. Ενα επίσης σημαντικό μάθημα είναι ότι τα εμβόλια mRNA λειτουργούν. Η εμπειρία της COVID-19 λοιπόν καταδεικνύει ότι υπάρχει μεγάλη ανάγκη για ένα συλλογικό σχέδιο για την προώθηση της ανάπτυξης εμβολίων, τα οποία διαφορετικά θα μπορούσαν να μαραζώσουν λόγω έλλειψης χρηματοδότησης και κινήτρων για την ανάπτυξη ενός εμβολίου. Η αλήθεια είναι ότι είμαστε καλύτερα προετοιμασμένοι για το επόμενο μεγάλο ξέσπασμα μολυσματικών ασθενειών.
Μια νέα γενιά εμβολίων
Ωθηση, κίνητρο για ανάπτυξη. Η πανδημία λοιπόν έχει μεταμορφώσει το τοπίο των εμβολίων, εμπνέοντάς το με ανανεωμένη αισιοδοξία, και έχει επιταχύνει την αποδοχή των εκκολαπτόμενων πλατφορμών για την ανάπτυξη νέων εμβολίων. Η πανδημία έδωσε μια εντυπωσιακή ώθηση, όλη η τεχνογνωσία παρέμενε στα ερευνητικά εργαστήρια και δόθηκε η ευκαιρία να μπει στην πράξη. Και αν εστιάσουμε στο mRNA, το ερώτημα είναι: Τι άλλο μπορεί να κάνει το mRNA; Τώρα που μπόρεσαν να αποδείξουν την αξία τους με τόσο υψηλή αποτελεσματικότητα κατά της COVID-19, τα εμβόλια mRNA θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν ως βάση για μια νέα γενιά εμβολίων και φαρμάκων κατά μιας σειράς άλλων ασθενειών. Και πράγματι, οι προσπάθειες έχουν ξεκινήσει και αφορούν την ανάπτυξη θεραπειών για τον καρκίνο προσαρμοσμένες στις ανάγκες του κάθε ασθενή (ήδη έχουν ξεκινήσει οι κλινικές δοκιμές για το μεταστατικό μελάνωμα, τον ορθοκολικό καρκίνο και άλλους τύπους καρκίνου) και στην ανάπτυξη εμβολίων για τον HIV που θα χορηγούνται περιοδικά αντί για τα τρέχοντα καθημερινά χάπια.
Κλινικές δοκιμές για προϊόντα mRNA βρίσκονται επίσης σε εξέλιξη για τη γρίπη, ενώ αναπτύσσονται εμβόλια για την ελονοσία, τη φυματίωση και τις ηπατικές παθήσεις. Οι δυνατότητες είναι σαφείς: «Είναι πραγματικά απεριόριστο τι μπορεί να κάνει το RNA». Η τεχνολογία υπόσχεται την ανάπτυξη πιο στοχευμένων φαρμάκων σε λιγότερο χρόνο και με χαμηλότερο κόστος. Βασικά μετατρέπει τα κύτταρα σε αποτελεσματικά μικρά εργοστάσια φαρμάκων ή εμβολίων. Χάρη στην επιτυχία των εμβολίων κατά της COVID-19 γνωρίζουμε πλέον καλά την πλατφόρμα mRNA. Ωστόσο πρέπει να σημειώσουμε ότι η νέα γενιά θεραπειών και εμβολίων mRNA είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα πάρει περισσότερο χρόνο για να αναπτυχθεί από ό,τι τα εμβόλια για την COVID-19, τα οποία είχαν τον επείγοντα χαρακτήρα της πανδημίας πίσω τους, τη μεγάλη χρηματοδότηση και την ασυνήθιστη συνεργασία από τις ρυθμιστικές αρχές. Αλλά το γεγονός ότι η νέα τεχνολογία έχει επικυρωθεί είναι κρίσιμο. Τα διδάγματα που αντλήθηκαν – και οι νέοι κανόνες που έχουν παγιωθεί – θα αλλάξουν για πάντα τη βιοϊατρική επιστήμη. Ο κόσμος βρίσκεται τώρα στα πρόθυρα μιας σειράς δυνητικά σημαντικών ανακαλύψεων, κυρίως χάρη στην αυξανόμενη έρευνα για θεραπείες υψηλής τεχνολογίας. Είναι μια πραγματική αλλαγή του παιχνιδιού.
*Η κυρία Μαρία Γαζούλη είναι καθηγήτρια Βιολογίας – Νανοϊατρικής στο Eργαστήριο Βιολογίας της Ιατρικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.
