Οταν εμφανίστηκε η υγειονομική κρίση της πανδημίας μιλούσαμε για έναν αόρατο εχθρό που απειλούσε την παγκόσμια υγεία. Οι «New York Times» το αποκάλεσαν «το ακιδωτό σφαιρίδιο που κάνει τον γύρο του κόσμου». Τον Ιανουάριο του 2020 στο Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Ασθενειών των ΗΠΑ ανέλαβαν να δημιουργήσουν μια απεικόνιση του νέου κορωνοϊού. Αυτό που έφτιαξαν ήταν μια εικόνα ενός ασημόχρωμου σφαιριδίου με έντονες βυσσινί ακίδες και αμέσως έκανε την εμφάνισή του παντού, στις εφημερίδες, στα περιοδικά και στα τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων.
Σήμερα ένας πραγματικός πόλεμος αλλάζει τα πάντα. Ο κόσμος που γνωρίζαμε μέχρι χθες δεν υπάρχει πλέον και η υγειονομική κρίση πέρασε σε δεύτερη μοίρα.
Είμαστε ικανοί να φανταζόμαστε τους μεγάλους, παραδοσιακούς κινδύνους που υπάρχουν, όπως μια στρατιωτική επίθεση ή εισβολή, και να σχεδιάζουμε την οργανωμένη αντιμετώπισή τους. Οπως ακριβώς κάνουν σήμερα οι Ουκρανοί που οργανώθηκαν όταν είδαν ή ενημερώθηκαν για τις κινήσεις των Ρώσων στη Λευκορωσία.
Οι κυβερνήσεις δαπανούν τρισεκατομμύρια δολάρια για να στήσουν τεράστιους στρατούς, για να μπορούν να εντοπίζουν την κίνηση των στρατευμάτων σε όλο τον πλανήτη και για να εκτελούν παιχνίδια πολέμου ενάντια σε πιθανούς εχθρούς. Μόνο ο αμυντικός προϋπολογισμός των ΗΠΑ, φτάνει τα επτακόσια πενήντα δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως. Κι όμως, δεν είμαστε σε θέση να αμυνθούμε απέναντι σε ένα μικροσκοπικό μικρόβιο, υπογραμμίζει ο Fareed Zakaria, συγγραφέας πολλών βιβλίων και οικοδεσπότης της εμβληματικής εκπομπής του CNN για τις διεθνείς υποθέσεις, Fareed Zakaria GPS. Μπορεί να αποδειχθεί ότι αυτός ο ακιδωτός ιός θα προκαλέσει την μεγαλύτερη οικονομική, πολιτική και κοινωνική καταστροφή στην ανθρωπότητα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Δεν υπάρχει ακόμη σαφής εικόνα για το κόστος που θα προκαλέσει ο πόλεμος στην Ουκρανία, η μεγαλύτερη πολεμική σύγκρουση στην Ευρώπη μετά το 1945.
Κάθε μεγάλος κλυδωνισμός μπορεί να έχει πολλά και διάφορα αποτελέσματα, ανάλογα με την κατάσταση του κόσμου τη δεδομένη στιγμή και το πώς αντιδρούν τα άτομα – με φόβο ή άρνηση ή προσαρμογή. Στην περίπτωση του νέου κορωνοϊού, η επίδραση διαμορφώνεται από την πραγματικότητα ότι ο κόσμος χαρακτηρίζεται από βαθιά διασύνδεση, ότι οι χώρες ήταν απροετοίμαστες για την πανδημία και ότι όταν ξέσπασε, πολλές χώρες – συμπεριλαμβανομένων και των πλουσιότερων κρατών του κόσμου – έκλεισαν τις κοινωνίες και τις οικονομίες τους κατά τρόπο πρωτοφανή στην παγκόσμια ιστορία.
Σήμερα ζούμε σε έναν κόσμο σε υπερδραστηριότητα. Η ανθρώπινη ανάπτυξη έχει επιταχυνθεί δραματικά υπό κάθε έννοια και τις τελευταίες δεκαετίες αυτός ο ρυθμός έχει γίνει ακόμα πιο ταχύς. Οι άνθρωποι ζουν περισσότερο, παράγουν και καταναλώνουν περισσότερο, κατοικούν σε μεγαλύτερους χώρους, καταναλώνουν περισσότερη ενέργεια και παράγουν περισσότερα απόβλητα και εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου. Ολες αυτές οι πιέσεις και ανισορροπίες δημιουργούν κινδύνους – κάποιους προβλέψιμους και κάποιους όχι, όπως ο πόλεμος στην Ουκρανία που έδειξε ότι οι απειλές για την εθνική ασφάλεια πηγάζουν σήμερα μέσα από ταχύτατες αλληλεπιδράσεις, όπως αυτές που προκάλεσε η ρωσική εισβολή.
Για να καταλάβουμε αυτό το μοντέλο της αέναης δράσης και αντίδρασης, μπορούμε να σκεφτούμε τις τρεις μεγάλες κρίσεις του 21ου αιώνα (πριν τον πόλεμο στην Ουκρανία). Την 11η Σεπτεμβρίου, την οικονομική κρίση και την Covid-19. Mια κρίση πολιτική, μια οικονομική και μια φυσική, υπογραμμίζει ο Fareed Zakaria, στο βιβλίο του «Δέκα μαθήματα για την εποχή μετά την πανδημία» που κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά από τις εκδόσεις Επίκεντρο.
Στην πρώτη, αυτή της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, είδαμε ότι η υποτιθέμενη ασταμάτητη προέλαση του καπιταλισμού, της δημοκρατίας και της αμερικανικής ηγεμονίας είχε δημιουργήσει σε τμήματα του μουσουλμανικού κόσμου μια οργισμένη βίαιη αντίδραση. Η Δύση και οι αξίες της σάρωναν τον πλανήτη, αλλά όπως αποδείχθηκε δεν ήταν όλοι ευχαριστημένοι μ’ αυτό.
Η δεύτερη κρίση, η οικονομική κρίση του 2008, ήταν το αποτέλεσμα μιας οικονομίας στην οποία τα χρηματοοικονομικά είχαν γίνει ανεξέλεγκτα, σε σημείο που η χρηματοοικονομική μηχανική ήταν πλέον πιο επικερδής από την πραγματική μηχανική. Η κρίση ήταν το οικονομικό ισοδύναμο μιας αλυσιδωτής αποτυχίας.
Οσο για την πρόσφατη πανδημία, μπορεί να εκληφθεί ως η εκδίκηση της φύσης. Οι αναπτυσσόμενες χώρες εκσυγχρονίζονται τόσο γρήγορα που μπορούν να ζήσουν ταυτόχρονα πολλούς διαφορετικούς αιώνες. Ο Ζakaria μας θυμίζει με εύστοχο τρόπο πως στη Γιουχάν και σε άλλες πόλεις, η Κίνα έχει οικοδομήσει μια προηγμένη, τεχνολογικά σύγχρονη οικονομία, αλλά στη σκιά που ρίχνουν οι ουρανοξύστες βρίσκονται παζάρια γεμάτα με εξωτικά ζώα, ένα ιδανικό καζάνι για τη μεταφορά ιών από τα ζώα στον άνθρωπο. Και οι άνθρωποι που ζουν σε τέτοια μέρη είναι πιο κινητικοί από ποτέ, διαδίδουν ταχύτατα πληροφορίες, αγαθά, υπηρεσίες – και ασθένειες.
Βέβαια η νέα συζήτηση δεν αφορά πλέον μόνο την υγειονομική κρίση της πανδημίας αλλά και το νέο γεωπολιτικό τοπίο που δημιουργεί ο πόλεμος στην Ουκρανία.
Ποιος θα είναι άραγε ο κόσμος που θα δημιουργηθεί ως αποτέλεσμα της πανδημίας και της αποκρουστικής και βάρβαρης εισβολής στην Ουκρανία και – το σημαντικότερο – ποια θα είναι η δική μας αντίδραση σε αυτόν τον κόσμο;
*Ο κ. Σωτήρης Ντάλης είναι αναπληρωτής καθηγητής Διεθνών Σχέσεων και Ευρωπαϊκής Ενοποίησης στο Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου.
