Είναι παραδοσιακά ανδροκρατούμενος χώρος. Αυτή είναι η άποψη που επικρατεί για το εκδοτικό επάγγελμα διεθνώς. Δουλειά με απαιτητικά ωράρια και πολλή πίεση, σε συνθήκες συχνά ανθυγιεινές, δεν θεωρούνταν κατάλληλη για γυναίκες. Η κοινή αίσθηση μπορεί να είναι διαφορετική βλέποντας τις γυναίκες – επιμελήτριες εκδόσεων, διορθώτριες, γραφίστριες, εικονογράφους, υπεύθυνες δημοσίων σχέσεων – να υπερτερούν των ανδρών στο προσωπικό των εκδοτικών οίκων. Σημασία όμως έχει αν κάθονται στην καρέκλα της εκδότριας, αν έχουν κάποια διευθυντική θέση, αν μπορούν να παίρνουν αποφάσεις, επέμενε η Μποντούρ αλ Κασίμι, πρόεδρος της Διεθνούς Ενωσης Εκδοτών (International Publishers Association) σε πρόσφατη συνομιλία μας που δημοσιεύθηκε στο «Βήμα» («Η ισχυρή ψηφιακή υποδομή και η ισχυρή αναγνωστική κουλτούρα έσωσαν το βιβλίο στην πανδημία», tovima.gr, 3/12/2021) – κι εκεί δεν θα βρούμε πολλές γυναίκες.
Οικογενειακή υπόθεση
«Υπήρχαν ήδη στον χώρο σημαντικές εκδότριες όταν ανέλαβα την Εστία και στην περίπτωσή μου ο περίγυρος, οι υπάλληλοι, οι συνεργάτες, οι συγγραφείς, με δοκίμαζαν όχι λόγου του φύλου αλλά λόγω του «κληρονομικού» στοιχείου, επειδή ήμουν η κόρη της εκδότριας. Δεν ξέρω αν έπαιζε ρόλο και το φύλο, τότε πίστευα πως όχι. Ωστόσο, μπορεί να είμαι ευνοημένη γιατί παρέλαβα χωρίς εξετάσεις τη διαδοχή στην Εστία, αλλά πέρασα και περνάω εξετάσεις κάθε μέρα.
Η Ευα Καραϊτιδη
Το να εκδίδεις βιβλία είναι απαιτητικό και δύσκολο επάγγελμα, πάρα πολύ γοητευτικό βέβαια, αλλά δεν έχει καμιά σχέση με όσα φαντάζονται όσοι βλέπουν το βιβλίο απ’ έξω» σχολιάζει η Εύα Καραϊτίδη (εκδ. Εστία), η οποία διαδέχθηκε τη μητέρα της, Μάνια Καραϊτίδη, στην οικογενειακή εκδοτική επιχείρηση. Φυσικά έγινε η ένταξη στην οικογενειακή εκδοτική επιχείρηση, μετά τις σπουδές της, και για την Eλενα Πατάκη, υπεύθυνη παιδικού βιβλίου στις εκδόσεις Πατάκη, η οποία εξηγεί πως δεν ένιωσε ποτέ ότι εργάζεται σε έναν ανδροκρατούμενο χώρο: «Εργάζονται πάρα πολλές γυναίκες στον εκδοτικό χώρο και σε υψηλές θέσεις, στο σπίτι μου άκουγα για πολλές γυναίκες εκδότριες, ο πατέρας μου μιλούσε πολύ για τη Νανά Καλλιανέση, τη θαύμαζε, και σκεφτόμουν παιδί ότι αν ασχολούμουν με τις εκδόσεις θα ήθελα να έχω τη δική της φήμη». Η Φρόσω Μιχάλη, των εκδόσεων University Studio Press στη Θεσσαλονίκη, που ειδικεύεται στο πανεπιστημιακό βιβλίο, είχε ήδη χειραφετηθεί σε άλλον επαγγελματικό στίβο όταν εισήλθε στην οικογενειακή εκδοτική επιχείρηση το 2009 αντιμετωπίζοντας ένα «καθεστώς ανδροκρατούμενο σε όλους τους τομείς: οι συγγραφείς μας ήταν οι περισσότεροι άνδρες, οι συνεργάτες μας, το πελατολόγιό μας». Είναι αντιπρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου της εταιρείας, μια θέση στην οποία πιστεύει ότι δεν θα βρισκόταν αν επρόκειτο για μια μεγάλη επιχείρηση με άλλη δομή, μη οικογενειακή: «Οι γυναίκες κάνουν πολλά πράγματα ταυτόχρονα, έχουν πολλούς ρόλους, η μητρότητα είναι ένας σημαντικός και μια αφορμή για να αναστέλλεται η επαγγελματική ανέλιξη μιας γυναίκας σε ηγετικές θέσεις».
Σε άλλες επιχειρηματικές δομές
Η Γιώτα Κριτσέλη (εκδ. Κίχλη), με προϋπηρεσία στον εκδοτικό χώρο, αποφάσισε να ιδρύσει μια ατομική εκδοτική επιχείρηση σε μια δύσκολη στιγμή, στα τέλη του 2008, προτού ξεσπάσει η οικονομική κρίση. Δεν γνώρισε διακρίσεις, υποτιμητική συμπεριφορά ή συγκατάβαση, αλλά τον πρώτο καιρό της δραστηριότητάς της, στα πρακτορεία που επισκεπτόταν για να διαθέσει τα βιβλία της, δεχόταν την ερώτηση αν συμμετέχει κάποιος άνδρας στην εκδοτική επιχείρηση. Το αναφέρει ως «αστείο» περιστατικό, ως κατάλοιπο μιας παλαιότερης νοοτροπίας. Η πρόκληση μιας νέας επιχείρησης ήταν να παγιώσει έναν χαρακτήρα και επιδόθηκε σε αυτό με αφοσίωση, συστηματική δουλειά και έμφαση στα ποιοτικά χαρακτηριστικά μιας έκδοσης (την επιλογή τίτλων, την επιμέλεια του κειμένου, την αισθητική). Ηταν ένα ρίσκο, δηλώνει. Αυτοδίδακτη, «έμαθε από άλλους», και ακολούθησε το ένστικτό της προχωρώντας με μικρά βήματα κερδίζοντας την εκτίμηση των συναδέλφων της. «Οι δυσκολίες είναι εξωτερικές» υπογραμμίζει. «Σε όλη τη διάρκεια λειτουργίας της Κίχλης δεν υπήρξε ποτέ κανονικότητα. Είχαμε την οικονομική κρίση, την πανδημία, τώρα τις ανατιμήσεις στο χαρτί, στα μηχανήματα, στα μελάνια». Ωστόσο, «όλα αυτά είναι μέσα στη φύση του επιχειρείν», καταλήγει, και προσθέτει ότι είναι αισιόδοξη, «αλλιώς δεν κάνεις γι’ αυτή τη δουλειά».
Η Γιώτα Κριτσέλη
Η Διονυσία Δασκάλου διευθύνει τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης (ΠΕΚ) που εδρεύουν στο Ηράκλειο, έναν εκδοτικό οίκο κυρίως πανεπιστημιακών βιβλίων που εντάσσεται σε μια ευρύτερη δομή, στο Ιδρυμα Τεχνολογίας και Eρευνας. Ιστορικός, «αρχειοπόντικας», όπως χαρακτηρίζει τον εαυτό της, βρέθηκε στις ΠΕΚ όταν ιδρύθηκαν το 1984 χάρη στις γνώσεις της στην τυπογραφία και επειδή ήταν λάτρης της τεχνολογίας. «Χρησιμοποιούσα από πολύ νωρίς ηλεκτρονικό υπολογιστή, γνώριζα να γράφω, να σκανάρω, να σελιδοποιώ και με αυτές τις ικανότητες «έτρεξα» έναν εκδοτικό οίκο που χτιζόταν σιγά-σιγά, δεν παρέλαβα κάτι έτοιμο». Δεν βίωσε ανταγωνισμό με το άλλο φύλο. «Oταν ιδρύθηκαν οι ΠΕΚ από τον Στέφανο Τραχανά, που ήταν ο πρώτος διευθυντής τους ως το 2013, ήμασταν όλες γυναίκες στο τμήμα του Ηρακλείου και εμείς κάναμε και την παραγωγή, και το κουβάλημα, και την πακετοποίηση, και τις παραγγελίες και είμαι περήφανη γιατί όσα έγιναν στις ΠΕΚ έγιναν σε απόσταση από το εκδοτικό κέντρο της Αθήνας και δεν έγιναν με τον εύκολο τρόπο. Δεν υπήρχαν γύρω άλλοι εκδότες με τους οποίους μπορούσαμε να συνομιλήσουμε, να συνεργαστούμε, να βοηθηθούμε. Φυτρώσαμε σε ένα περιβάλλον μακριά από το σύνηθες». Κάποιο γυναικείο χαρακτηριστικό, ένα εφόδιο του φύλου που ίσως βοήθησε στην περίπτωση ήταν «η ψυχική διάθεση καλλιέργειας προσωπικών σχέσεων έστω και από απόσταση – μια και η επικοινωνία με τους περισσότερους συνεργάτες, από τους συγγραφείς ως τους μακετίστες, γίνεται με μηχανικά μέσα, με το τηλέφωνο ή τον υπολογιστή -, για να υπάρχει καλή συνεργασία και να βγαίνει κάποιο καλό αποτέλεσμα από μακριά».
Η Πόλα Καπόλα (δεξιά) και η Διονυσία Δασκάλου (αριστερά)
Η Πόλα Καπόλα, εργαζόμενη στις εκδόσεις Νήσος από το 1998, μετά τις σπουδές της, έγινε ιδιοκτήτρια και διευθύντρια των εκδόσεων το 2003. «Ηταν δύσκολο να εδραιώσω την ιδιότητά μου ως εκδότριας κυρίως λόγω του νεαρού της ηλικίας μου και λιγότερο του φύλου, να γνωριστώ με συγγραφείς και συνεργάτες, να τους πείσω για το όραμά μου. Το έμφυλο στοιχείο εκδηλώνεται κυρίως στις επαφές με συναδέλφους, όπου παρότι υπήρχαν ισχυρές γυναίκες στον χώρο, επιβιώνουν κάποιες προκαταλήψεις που μπορεί να δίνουν αφορμή για σεξιστικά σχόλια». Παραδέχεται ότι δεν ισχύει για την πλειονότητα των συναδέλφων της που την αντιμετωπίζουν ως ισότιμη συνομιλήτρια. Απόδειξη, η εκλογή στην προεδρία του Συλλόγου Εκδοτών Βιβλίου Αθηνών (ΣΕΒΑ), για δύο συνεχείς θητείες. Ωστόσο, επισημαίνει ότι «η θέση της γυναίκας δεν είναι ισχυρή σε θέσεις-κλειδιά, στην ηγεσία επιχειρήσεων, είναι γενικό φαινόμενο. Και στην Ελλάδα, αν εξαιρέσουμε τις οικογενειακές επιχειρήσεις, οι γυναίκες εκδότριες είναι λίγες».
Μητέρες και εκδότριες
«Η συμμετοχή στη δημιουργική διαδικασία της έκδοσης, η έκθεση σε πολλές ιδέες, σε πολλές οπτικές, είναι τόσο συναρπαστική, που η δουλειά σου γίνεται η ζωή σου και το παιδί σου μέρος αυτού του κόσμου, μέχρι εκεί που αντέχει. Η κόρη μου μεγάλωσε μέσα στις ΠΕΚ, προσπαθούσα να την εντάξω στον κόσμο της δουλειάς μου, τουλάχιστον στα στοιχεία αυτά που είναι για ένα παιδί ελκυστικά» λέει η Διονυσία Δασκάλου. Η Ελενα Πατάκη αναγνωρίζει πως η ίδια είχε την ευχέρεια της ελευθερίας κινήσεων όσο μεγάλωνε τα παιδιά της, πράγμα πολύ δύσκολο για μια εργαζόμενη μητέρα, που απαιτεί μια οργανωμένη κοινωνία, ενώ η Φρόσω Μιχάλη, και ως εργοδότρια, προκαλεί να σκεφτούμε «έξω από το κουτί», και να συζητήσουμε νέα εργαλεία, κάποια από τα οποία ανέδειξε η πανδημία, όπως την τηλεργασία, προκειμένου να εξυπηρετηθούν οι ανάγκες της εργαζόμενης μητέρας.
Η Ελενα Πατάκη (αριστερά) και η Φρόσω Μιχάλη (δεξιά)
Επηρεάζει η «γυναικεία ματιά» την επιλογή τίτλων, είναι ένα ερώτημα που απασχολεί στο πλαίσιο της συζήτησης. «Δεν με ενδιαφέρει το πρόσωπο αλλά η ιδιότητα που έχει και η γνώση του αντικειμένου για το οποίο γράφει» λέει εμφατικά η Διονυσία Δασκάλου, ενώ η Εύα Καραϊτίδη απαντά: «Οταν υπάρχουν επιμελητές σειρών δεν επεμβαίνω στην επιλογή των τίτλων. Στα βιβλία που επιλέγω η ίδια κάποιες φορές διαπιστώνω ότι το δικό μου κριτήριο δεν συμπίπτει κατ’ ανάγκην με το κριτήριο των «αναγνωστών» (σ.σ.: επαγγελματίες αναγνώστες-σύμβουλοι των εκδοτών), ιδίως όταν είναι άνδρες».
Οι προκλήσεις για τις εκδότριες
Δεν έχουν να κάνουν με το φύλο οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι ελληνίδες εκδότριες. Να μην έχουμε μια νέα τρομερή «φούσκα», εύχεται η Εύα Καραϊτίδη, που διετέλεσε, όπως και η Ελενα Πατάκη, μέλος του ΔΣ της Ενωσης Ελληνικού Βιβλίου (ΕΝΕΛΒΙ), σχολιάζοντας ότι «μια υγιής αγορά απαιτεί από αυτούς που πρωτοστατούν να εκδίδουν διαρκώς περισσότερα βιβλία αλλά χρειάζεται και κοινή λογική, να μη βγαίνουν άπειρα βιβλία σε σχέση με τη ζήτηση και τη δυνατότητα πρόσληψης από την πλευρά του αναγνωστικού κοινού. Αυτή τη στιγμή, λόγω της ενεργειακής κρίσης έχει παγώσει η αγορά. Μου θυμίζει τις χειρότερες στιγμές της κρίσης, πράγμα που δεν συνέβη με τον εγκλεισμό γιατί εκεί υπήρχε και μια οικονομική στήριξη και από το κράτος και γενικά δούλεψε το βιβλίο. Τώρα ζούμε ένα γενικότερο οικονομικό στρίμωγμα. Ελπίζω ότι θα επικρατήσει η κοινή λογική και το βιβλίο θα επιβιώσει». Τη μείωση του ΦΠΑ στην παραγωγή βιβλίων, ένα μέτρο που θα ανακουφίσει τον κλάδο άμεσα, ειδικά τώρα που υπάρχουν διαρκείς αυξήσεις στο μέτωπο των ανατιμήσεων του χαρτιού και των πρώτων υλών, ζητεί η Φρόσω Μιχάλη. Καλύτερες σχέσεις, συνεργασία και επικοινωνία στον κλάδο είναι τα ζητούμενα για την Πόλα Καπόλα και θέσπιση προγραμμάτων ενίσχυσης της γυναικείας επιχειρηματικότητας για όσες γυναίκες θέλουν να μπουν στον κλάδο του βιβλίου. «Οι γυναίκες ακόμη παλεύουν μεταξύ οικογένειας και δουλειάς» υπογραμμίζει και τονίζει ίσως μια άλλη διάκριση που προκύπτει από πρόσφατη έρευνα: τα χαμηλά ποσοστά απορρόφησης κονδυλίων από προγράμματα από γυναίκες σε σύγκριση με τους άνδρες. Για τη Γιώτα Κριτσέλη προέχει, για την ώρα, να ισορροπήσει μια προηγούμενη τάση συμπίεσης των τιμών με τις ανατιμήσεις των ημερών χωρίς να γίνουν υποχωρήσεις στην ποιότητα των εκδόσεων.
Και όλες μαζί ζητούν το ίδιο: Καλύτερη επικοινωνία, αλληλεγγύη και συνεργασία μεταξύ των συναδέλφων τους για ενιαία εκπροσώπηση τόσο απέναντι στους φορείς της πολιτείας που χαράσσουν πολιτικές για το βιβλίο όσο και απέναντι σε συλλογικούς φορείς του εξωτερικού, με σκοπό το όφελος της καλύτερης οργάνωσης του χώρου και της εξωστρέφειας και της διάδοσης του ελληνικού βιβλίου στο εξωτερικό.
