«Η πνευματική μας ενότητα άρχισε με το βάπτισμα του ηγεμόνα των Ρως πριν από 1.025 χρόνια» δήλωνε τον Ιούλιο του 2013, σε επίσημη επίσκεψή του στο Κίεβο, ο πρόεδρος της Ρωσίας Βλαντίμιρ Πούτιν. Αυτή η αναγωγή στις μεσαιωνικές απαρχές της επικράτειας που αργότερα θα γινόταν η Ρωσική Αυτοκρατορία εξωτερικά ηχούσε ως φιλοφρόνηση, ως υπόμνηση μιας μακραίωνης κοινής ιστορικής πορείας. Στο πλαίσιο όμως της προσέγγισης της Ευρωπαϊκής Ενωσης εκ μέρους της Ουκρανίας και της επικείμενης υπογραφής της συμφωνίας σύνδεσης μεταξύ τους αποκτούσε ένα δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης: της συμπερίληψης της χώρας στον κατά Πούτιν «ρωσικό κόσμο». Η «ενότητα» και η «συμπόρευση» στο παρελθόν θόλωναν την ανεξαρτησία στο παρόν, τεκμηρίωναν τον λόγο της Ρωσίας στις τύχες της Ουκρανίας.
Δεμένη με την ιστορική πορεία της περιοχής
Την άνοιξη του 2014 η προσάρτηση της Κριμαίας και η αυτονόμηση του Ντονμπάς φάνηκε σε αρκετούς ως τυχοδιωκτική επιχείρηση σχεδιασμένη ώστε να εκμεταλλευθεί την πολιτική αναταραχή στο Κίεβο μετά το Μαϊντάν. Για έγκυρους ιστορικούς της Ανατολικής Ευρώπης όπως η Αν Απλμπαουμ, ο Σέρχιι Πλόχι και ο Τίμοθι Σνάιντερ, οι οποίοι έγραψαν στον απόηχό της, ήταν δεμένη με την ιστορική πορεία της περιοχής και το αφήγημα του Βλαντίμιρ Πούτιν. Πολλοί λάτρεις της γεωπολιτικής θα συμφωνούσαν με την καθηγήτρια της London School of Economics Αν Απλμπαουμ, για την οποία καθοριστικός παράγοντας υπήρξε η απουσία φυσικών συνόρων: «Επί αιώνες η γεωγραφία της Ουκρανίας διαμόρφωνε το πεπρωμένο της» σημειώνει στον πρόλογο του βιβλίου της Ο κόκκινος λιμός (εκδ. Αλεξάνδρεια, 2019). «Ουκρανία» στα ρωσικά και στα πολωνικά σημαίνει «παραμεθόρια περιοχή» και τα πλούσια σε σιτηρά και πρώτες ύλες εδάφη της υπήρξαν διαφιλονικούμενα: τον 16ο και 17ο αιώνα ανήκαν στην Κοινοπολιτεία Πολωνίας και Λιθουανίας, τον 18ο μοιράστηκαν μεταξύ Αυστρίας των Αψβούργων και Ρωσικής Αυτοκρατορίας.
Οι πολιτιστικές συνέπειες της διευθέτησης
Ο ιστορικός του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ Σέρχιι Πλόχι, όμως, στο The Gates of Europe (εκδ. Penguin, 2015) δίνει έμφαση στις πολιτισμικές συνέπειες της συγκεκριμένης διευθέτησης. Ηταν η πολιτισμική διαίρεση του συνόρου Αυστροουγγαρίας και Ρωσίας που όρισε τις εξελίξεις του 20ού αιώνα στην Ουκρανία: πάνω στις διαφορές μεταξύ καθολικισμού, Ουνίας και ορθοδοξίας, την επίδραση της πολωνικής, της αυστριακής και της ρωσικής κουλτούρας, την ανάδυση της ουκρανικής γλώσσας και την επιλογή των κοζακικών εξεγέρσεων του 17ου αιώνα ως καταστατικού ιστορικού γεγονότος επικάθισε η εθνική ιδεολογία. Καθώς ο ουκρανικός εθνικισμός στην Αυστροουγγαρία ενθαρρυνόταν ως αντίβαρο στις πολωνικές επιδιώξεις, οι αντίστοιχες εκδηλώσεις στα εδάφη των Ρομανόφ καταστέλλονταν στο πλαίσιο του πανρωσισμού. Ο πολιτισμικός κερματισμός υπήρξε εμφανής στην αδυναμία συντονισμού κατά τη σύντομη περίοδο ανεξαρτησίας της Ουκρανίας (1918-1921) στα χρόνια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και του ρωσικού εμφυλίου, όταν η απόπειρα ένωσης των πρώην αυστριακών και πρώην ρωσικών εδαφών κατέληξε σε μια αδύναμη «στρατιωτική συμμαχία παρά στη δημιουργία ενοποιημένου κράτους ή στρατού».
Ο χαοτικός πόλεμος και ο Στάλιν
Κεντρικές Δυνάμεις, Κόκκινος Στρατός, αντεπαναστάτες Λευκοί, Πολωνοί, Ουκρανοί αναμείχθηκαν σε έναν χαοτικό πόλεμο όλων εναντίον όλων που έληξε με νίκη των Μπολσεβίκων. Οι μνήμες της πολυμέτωπης σύρραξης τροφοδότησαν την παρανοϊκή καχυποψία του Στάλιν έναντι της ουκρανικής κομμουνιστικής ηγεσίας την εποχή της κολεκτιβοποίησης και τη χρήση του λιμού ως «πολιτικού όπλου», όπως γράφει η Απλμπαουμ, με τίμημα περίπου 3 εκατομμύρια νεκρούς στην Ουκρανία το 1932-1933. Κληρονομιά της σταλινικής δολοφονικής πολιτικής υπήρξε η αρχική υποδοχή των Γερμανών ως ελευθερωτών από τμήματα της ουκρανικής κοινωνίας κατά τη ναζιστική εισβολή στη Σοβιετική Ενωση τον Ιούνιο του 1941.
Η ανελευθερία πάγωσε τις διενέξεις
Ο Τίμοθι Σνάιντερ κατατάσσει την Ουκρανία στις «αιματοβαμμένες χώρες», την ευρεία εδαφική ζώνη όπου 14 εκατομμύρια άνθρωποι εξοντώθηκαν από τον χιτλερισμό και τον σταλινισμό, αλλά οι ιδεολογικές διενέξεις πάγωσαν προσωρινά υπό την ανελευθερία του «υπαρκτού σοσιαλισμού». Αντανάκλαση της κατάρρευσης της ΕΣΣΔ ήταν το ξέφτισμα του κομμουνιστικού αφηγήματος και η ανασυγκρότηση εθνικών ιστοριών από επιμέρους νήματα, ενίοτε αντιφατικά μεταξύ τους: σε όλη την Κεντροανατολική Ευρώπη, για παράδειγμα, πολιτικά αμφιλεγόμενες προσωπικότητες του Μεσοπολέμου έχουν εν μέρει αποκαθαρθεί ή αποκατασταθεί επειδή κήρυτταν, μεταξύ άλλων, την ιδέα του έθνους. Η βραδεία ανασύνθεση μιας τριακονταετίας οδήγησε στη Ρωσία στην αναγωγή του ακροδεξιού θεωρητικού Ιβάν Ιλιν σε ιδεολογική έμπνευση του Βλαντίμιρ Πούτιν.
Η «αιωνιότητα» και η θυματοποίηση
Ο Σνάιντερ συνόψιζε το 2018 τη συνολική λογική του Πούτιν με τον όρο «το αφήγημα της αιωνιότητας». Οπως εξηγεί ο αμερικανός ιστορικός στο βιβλίο του Ο δρόμος προς την ανελευθερία (εκδ. Παπαδόπουλος, 2018), «το αφήγημα της αιωνιότητας τοποθετεί ένα έθνος στο κέντρο μιας ιστορίας θυματοποίησης. Ο χρόνος παύει να είναι μια γραμμική προέκταση στο μέλλον· γίνεται κυκλικός, επιστρέφοντας αέναα στις απειλές του παρελθόντος». Εχθροί με ασαφές περίγραμμα επιβουλεύονται ένα ηθικά άμεμπτο έθνος απεργαζόμενοι διαχρονικά την καταστροφή του, ενώ ο δικός του χαρακτήρας παραμένει αυστηρά αντιστασιακός. Για τη Ρωσία προέχει η αναζήτηση της «μυθικής στιγμής της αθωότητας σε ένα βαθύ παρελθόν»: στην ιδρυτική συνθήκη της ηγεμονίας των Ρως η οποία επέτρεπε στον ρώσο πρόεδρο να ισχυριστεί ότι «είμαστε ένας λαός».
Επιλεκτική ανάγνωση της Ιστορίας
Επιλεκτική ανάγνωση της Ιστορίας δέκα αιώνων αναγόρευε σε καθοριστικό για τον 21ο αιώνα ένα γεγονός της προεθνικής εποχής προκειμένου να υπηρετήσει σύγχρονες γεωπολιτικές βλέψεις. Η ρητορική συγχώνευση Ρώσων και Ουκρανών σε έναν λαό βαδίζει στα χνάρια διακηρυγμένων θέσεων υπέρμαχων ενός αυτοκρατορικού «ευρασιανισμού», όπως οι Αλεξάντρ Ντούγκιν και Σεργκέι Γκλάζιεφ, για τους οποίους η Ουκρανία όφειλε να πάψει να υπάρχει ως ανεξάρτητο κράτος ή να εξουδετερωθεί κατόπιν εισβολής. Η προσάρτηση της Κριμαίας επιβεβαίωσε το αφήγημα της αιωνιότητας και τον ιδεατό ρόλο του Βλαντίμιρ Πούτιν σε αυτό ως τον κατά Ιλιν «ηγέτη-λυτρωτή», συμπεραίνει ο Τίμοθι Σνάιντερ. Η εισβολή της 24ης Φεβρουαρίου 2022 προβάλλει ως φυσική εξέλιξη της διαδρομής που περιγράφει.
Η επίκαιρη κατακλείδα για το 2014
Η ιστορική αντίληψη προηγείται κατά κανόνα εκείνης της κοινής γνώμης. Τόσο ο Τίμοθι Σνάιντερ όσο και ο Σέρχιι Πλόχι αντιλήφθηκαν τη «μυστική βοή των πλησιαζόντων γεγονότων» ήδη από το 2014. Εξ ου και η καταληκτική παράγραφος του βιβλίου του Πλόχι μοιάζει σαν να γράφτηκε σήμερα: «Για πρώτη φορά από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου μια μείζων ευρωπαϊκή δύναμη εξαπέλυσε πόλεμο εναντίον ενός λιγότερο ισχυρού γείτονα και προσάρτησε τμήμα της επικράτειας ενός κυρίαρχου κράτους. […] Η απρόκλητη ρωσική επίθεση κατά της Ουκρανίας απειλεί τα θεμέλια της διεθνούς τάξης – μια απειλή που η Ευρώπη και το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου δεν ήταν προετοιμασμένοι να αντιμετωπίσουν, απαιτεί όμως την κατάλληλη αντίδραση».
