«Δεν το πιστεύω ότι παρακολουθώ έναν πόλεμο στο TikTok» έγραψε ο χρήστης  lil_sebbe, στα σχόλια του πιο δημοφιλούς μέχρι τώρα βίντεο από τις συγκρούσεις στην Ουκρανία. Παρά την έκπληξή του, ωστόσο, στην αγαπημένη πλατφόρμα της Γενιάς Ζ τα hashtags που σχετίζονται με την πληττόμενη χώρα της Ανατολικής Ευρώπης έχουν συγκεντρώσει ήδη περισσότερες από 27 δισεκατομμύρια προβολές, μια εξέλιξη που έκανε τον «New Yorker» να μιλήσει για τον «πρώτο πόλεμο στο TikTok».

Τη δύναμη του κοινωνικού μέσου διέγνωσε πολύ γρήγορα, εξάλλου, και ο ουκρανός πρόεδρος, Βολοντίμιρ Ζελένσκι, επιλέγοντας κατά τη διάρκεια της συναισθηματικά φορτισμένης ομιλίας του προς τον ρωσικό λαό να απευθυνθεί συγκεκριμένα στους ρώσους TikTokers. Η έκκλησή του βρήκε κάποια ανταπόκριση στο εσωτερικό της επιτιθέμενης χώρας, είναι όμως στον υπόλοιπο κόσμο που οι περίφημοι influencers της πλατφόρμας τού έδειξαν τη μεγαλύτερη υποστήριξη, συχνά μέσω βίντεο-ερωτικών επιστολών, του είδους που σε καιρούς ειρήνης προορίζεται για χολιγουντιανούς σταρ και λοιπά πρόσωπα της showbiz.

Ο αποκλεισμός των ρωσικών κρατικών ΜΜΕ στην ΕΕ, αλλά και η πρόσφατη απόφαση του TikTok να μπλοκάρει την παραγωγή νέου περιεχομένου στη Ρωσία ως αντίδραση στη νέα νομοθεσία για τα fake news, εξηγεί σε κάποιον βαθμό την κυριαρχία των ουκρανικών θέσεων στο κινεζικό κοινωνικό δίκτυο. Χρήστες από όλον τον κόσμο δημιουργούν με τα εύχρηστα εργαλεία που έκαναν διάσημη την πλατφόρμα γρήγορα μοντάζ βομβαρδισμών, καταρρίψεων αεροσκαφών και κατεστραμμένων πόλεων, υπό τους ήχους της ποπ μουσικής που άλλοτε επεφύλασσαν για τις εικόνες της  καθημερινότητάς τους. Βέβαια, δεν λείπουν και οι περιπτώσεις όπου στα βίντεο «από την Ουκρανία» βρίσκουν τον δρόμο τους πλάνα από τη Μέση Ανατολή, τις συγκρούσεις Ισραηλινών και Παλαιστινίων, αλλά και από ηλεκτρονικά παιχνίδια.

Προσωπικά βιώματα

Σύμφωνα, πάντως, με τον Γιώργο Γεωργαράκη, δόκτορα Πολιτικής Επιστήμης στα πανεπιστήμια Columbia και Sciences Po, τα fake news δεν είναι προνόμιο των κοινωνικών δικτύων αλλά αναπότρεπτη εξέλιξη των πρώτων σταδίων του πολέμου, «όταν υπάρχει τεράστια ανάγκη από τις εμπλεκόμενες πλευρές να κινητοποιήσουν την εθνική και παγκόσμια κοινή γνώμη προς όφελός τους».

Ταυτόχρονα, «οι ασυμμετρίες στην πληροφόρηση» μεταξύ της κοινής γνώμης και των πολιτικών και στρατιωτικών ελίτ καθιστούν «ελαστική την πραγματικότητα κατά τις πρώτες ώρες και ημέρες μιας εμπόλεμης σύρραξης», εξηγεί μιλώντας στα «ΝΕΑ». Επιπλέον, η παραγωγή πληροφορίας από τους ίδιους τους χρήστες που δεν έχουν άμεση πληροφόρηση από το πεδίο των μαχών, δεν υπόκεινται σε κανόνες δημοσιογραφικής δεοντολογίας και «συχνά δεν έχουν στόχο τη συστηματική ανάδειξη μιας εξωγενούς αλήθειας αλλά την έκφραση του προσωπικού βιώματος», συνδυάζεται με το format των βίντεο «διάρκειας μονάχα λίγων δευτερολέπτων, στα οποία είναι αδύνατον να καλυφθεί η πολυπλοκότητα που εγγενώς χαρακτηρίζει τις πολεμικές συρράξεις» και έτσι ευνοείται η αύξηση των fake news στο εσωτερικό της πλατφόρμας.

Ωστόσο, διευκρινίζει, «η έρευνα δείχνει ότι οι ψευδείς ειδήσεις αντιπροσωπεύουν ένα πολύ μικρό ποσοστό του συνόλου της πληροφορίας που παράγεται και καταναλώνεται στα κοινωνικά δίκτυα, ενώ υπάρχουν ενδείξεις ότι τα βίντεο αυτού του είδους δεν γίνονται απαραιτήτως περισσότερο πιστευτά ή πειστικά από γραπτά κείμενα παρόμοιου περιεχομένου. Ισως όμως αυξάνουν τη διάθεση των χρηστών να τα μοιραστούν με τους ακολούθους τους». Σημαντικότερο πρόβλημα αποτελεί μάλλον «ο ακραία προσωποποιημένος αλγόριθμος του TikTok που οδηγεί στη δημιουργία «δωματίων αντήχησης», δηλαδή ψηφιακών χώρων που χαρακτηρίζονται από ομοιομορφία απόψεων», αυξάνοντας την πιθανότητα επανέκθεσης σε fake news μετά την πρώτη συνάντηση μαζί τους.

Η καθημερινότητα

Ισως, ωστόσο, έτσι κι αλλιώς, τη μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα στον «πόλεμο της πληροφορίας» να μην την έχουν τα παραποιημένα πλάνα αλλά τα βίντεο των καθημερινών Ουκρανών, που στράφηκαν στο TikTok για να αποτυπώσουν το ανοίκειο του πολέμου, χρησιμοποιώντας τα γνωστά μοτίβα της πλατφόρμας. Οπως η Βαλέρια, η νεαρή Ουκρανή που αναρτά χιουμοριστικά πλάνα από το καταφύγιο όπου ζει τις τελευταίες 12 ημέρες με την οικογένειά της, ή ο ανώνυμος στρατιώτης που κάνει moonwalk με πλήρη εξάρτυση στο πεδίο της μάχης.

Προχωρώντας λίγο πιο κάτω στις αναρτήσεις τους και συγκρουόμενος με εικόνες αναντίρρητα δυτικότροπης κανονικότητας, ο χρήστης είναι αδύνατον να αποφύγει την ταύτιση – πράγμα που ο Γεωργαράκης ερμηνεύει τόσο ως κίνδυνο, που θα μπορούσε να κάνει «την κοινή γνώμη πιο δεκτική σε αυταρχικά μέτρα για την αντιμετώπιση της κρίσης», όσο και ως μέσο γέννησης «πιο θετικών αισθημάτων, όπως η συμπόνια και η ελπίδα, που κινητοποιούν την παγκόσμια κοινή γνώμη σε αλληλέγγυα δράση ενάντια στον πόλεμο».

Υπάρχει, όμως, και άλλο ένα ερώτημα που είναι δύσκολο να προσπεράσει κανείς: Αν και σε τι βαθμό η κατανάλωση σκηνών του πολέμου στο ίδιο πλαίσιο που παρακολουθούμε ανάλαφρες περιπέτειες κατοικιδίων και αυτοσχέδιες χορογραφίες εφήβων, εν τέλει μάς απευαισθητοποιεί απέναντι στη φρίκη. Ή όπως αναρωτιέται ένα άλλο εξαιρετικά δημοφιλές βίντεο: «Αισθάνεται κανείς άλλος τύψεις όταν παρακολουθεί κανονικό περιεχόμενο και έπειτα σκηνές από την Ουκρανία;».