Ο Ιαν Γουόρθινγκτον είναι από τους σημαντικότερους ιστορικούς στον αγγλόφωνο κόσμο, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τις περιόδους που καλύπτουν το διάστημα από την επιβολή, υπό τον Φίλιππο Β΄, της μακεδονικής δυναστείας στις ελληνικές πόλεις ως την υποταγή της Ελλάδας στους Ρωμαίους και την κατοπινή τους κυριαρχία. Δεν θα τον χαρακτήριζε κανείς αναθεωρητικό ιστορικό, αλλά σε δύο βιβλία του οι αναλύσεις του είναι εξαιρετικά πρωτότυπες.

Στο πρώτο, με τίτλο Φίλιππος Β΄ ο Μακεδών (εκδ. Πατάκη), «διαβάζει» με διαφορετικό – και πάντως απολύτως πειστικό – τρόπο τη βασιλεία του βασιλιά της Μακεδονίας, όπου τονίζει τη σημαντική του συμβολή στην οργάνωση του κράτους και τη σοβαρή προετοιμασία της εκστρατείας εναντίον των Περσών. Συμβολή πολύ σημαντικότερη από όσο πιστεύαμε ως πρόσφατα, βασισμένοι κυρίως στον Αρριανό.

Ian Worthington – Αθήνα: Η άγνωστη πόλη από τον Μέγα Αλέξανδρο έως τον Αδριανό

Μετάφραση Μενέλαος Αστερίου, Πρόλογος Νίκος Βατόπουλος.

Εκδόσεις Ψυχογιός, 2022, σελ. 520, τιμή 22 ευρώ

Στο δεύτερο, το Αθήνα: Η άγνωστη πόλη από τον Μέγα Αλέξανδρο έως τον Αδριανό (εκδ. Ψυχογιός), αποδομεί μέσω μια πυκνής, τεκμηριωμένης και γοητευτικής αφήγησης «τη συνηθισμένη άποψη για την Αθήνα υπό τη μακεδονική και ρωμαϊκή κυριαρχία». Η Αθήνα δεν είχε περιπέσει στην αφάνεια, και μολονότι δεν μπορεί να συγκριθεί μ’ εκείνη του Χρυσού Αιώνα, εξακολουθούσε να είναι μια πόλη με επιρροή, με έναν ανθεκτικό λαό ο οποίος όποτε του δόθηκε η ευκαιρία πολέμησε εναντίον και των Μακεδόνων και των Ρωμαίων.

Ανθεκτική πόλη, ανθεκτικός λαός

Η τεράστια πολιτισμική παράδοση της Αθήνας παρέμενε ζωντανή στη σκέψη, στη φιλοσοφία και στη φιλολογία. Δεν είχε αφήσει απλώς το πολιτισμικό της αποτύπωμα στον ρωμαϊκό κόσμο. Ηταν μια πόλη που ακόμη και κάτω από το βάρος των περιστάσεων δεν εξέπεσε στον επαρχιωτισμό, γι’ αυτό και την επισκέπτονταν οι ρωμαίοι άρχοντες της εποχής προκειμένου να τη μελετήσουν και να αντλήσουν γόνιμα μαθήματα και στοιχεία που θα τα προσάρμοζαν στον δικό τους τρόπο ζωής και στις κοινωνίες τους.

Η Αθήνα υπήρξε μεγάλη αυτοκρατορική δύναμη τον 5ο αιώνα και σε μικρότερο βαθμό τον 4ο αιώνα. Μάθαμε να πιστεύουμε ότι παρήκμασε στους ελληνιστικούς χρόνους, σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές που συνέκριναν το κλέος της του Χρυσού Αιώνα με τη μεταγενέστερη «παρακμή» της. Η σύγκριση αυτή, κατά τον Γουόρθινγκτον, έχει νόημα μόνο όταν οδηγεί στο συμπέρασμα πως έχουμε να κάνουμε με δύο πόλεις διαφορετικές, αλλά και με πολλές ομοιότητες, ιδίως σε ό,τι αφορά την ανθεκτικότητα του λαού της και την ασίγαστη επιθυμία τους για ελευθερία και απαλλαγή από τον ξένο δυνάστη.

Γοητευτικός αφηγητής

Αυτά τονίζει ο Γουόρθινγκτον στο βιβλίο του, που κυκλοφόρησε πέρυσι στη Νέα Υόρκη από τις εκδόσεις Oxford University Press Press, και τα τεκμηριώνει πειστικά προσφέροντας ένα βιβλίο εμπεριστατωμένο και εξαιρετικά σημαντικό για τον ιστορικό. Είναι χαρακτηριστικό πως από τις 520 σελίδες της ελληνικής έκδοσης, τις 270 τις καλύπτουν το χρονολόγιο, οι χάρτες, το ευρετήριο, οι σημειώσεις και η τεράστια βιβλιογραφία. Αλλά το βιβλίο διαβάζεται με μεγάλη ευχαρίστηση και από τον μέσο μορφωμένο αναγνώστη. Ο Γουόρθινγκτον είναι γοητευτικότατος αφηγητής, όπως συμβαίνει με πολλούς αγγλόφωνους σύγχρονους ιστορικούς. Η ιστορία του είναι ζωντανή αφήγηση – και αντιστρόφως. Και ζωντανή ιστορία σημαίνει βέβαια μεταφορά του παρελθόντος στο παρόν ή μεταφορά του αναγνώστη στο ιστορικό πλατό και οικειοποίησή του.

Ο Γουόρθινγκτον αξιοποιεί από τις αρχαίες πηγές μόνο τα στοιχεία που του είναι αναγκαία για να στηρίξει τα επιχειρήματα και το γενικότερο σκεπτικό του, κυρίως όμως εκείνα που συνιστούν τις ψηφίδες της αφήγησής του. Η αφηγηματική χάρη τη χρωματίζει από την αρχή ως το τέλος. Και βέβαια κρίνει τις πηγές του. Για παράδειγμα, ενώ εκτιμά βαθύτατα – και αναπόφευκτα, θα λέγαμε – τον Παυσανία, δεν διστάζει να του καταλογίζει και λάθη. Γιατί σε κάθε είδος άποψης είναι βέβαια εμφανές το υποκειμενικό στοιχείο, όμως τα γεγονότα έχουν αντικειμενικό χαρακτήρα, αλλιώς ο ιστορικός κινδυνεύει να τα προσαρμόζει στις απόψεις του και να εκπίπτει στον σολιψισμό. Κι εκεί που δεν υπάρχουν τεκμήρια μπορεί να εικάζει – αλλά ως εκεί.

Εχει εξαιρετικό ενδιαφέρον ο τρόπος με τον οποίο ο Γουόρθινγκτον ακυρώνει κάποιους μύθους με τους οποίους περιβάλλονται ορισμένα ιστορικά πρόσωπα. Στη ζωή της Αθήνας, για παράδειγμα, έπαιξαν σημαντικό ρόλο ο Οκταβιανός Αύγουστος και ο Αντώνιος. Και μπορεί οι Παράλληλοι Βίοι του Πλουτάρχου να είναι εξέχουσας σημασίας όχι μόνον ως πηγή πληροφοριών, αλλά και γιατί εκεί (μαζί με το έργο του Σενέκα) θα βρούμε τα σπέρματα του δοκιμίου όπως και της βιογραφίας που αναπτύχθηκαν πολλούς αιώνες αργότερα στη Δύση, ο Γουόρθινγκτον όμως δεν διστάζει να του καταλογίσει τη στρεβλή εικόνα που δημιούργησε για την Κλεοπάτρα: την παρουσίασε ως μια femme fatale, ενώ για την ίδια το μείζον δεν ήταν οι ερωτικές της σχέσεις αλλά η προσπάθειά της να υπερασπιστεί τη χώρα της και να εμποδίσει την εξάπλωση του ρωμαϊκού ιμπεριαλισμού. Και ενώ καταλογίζει στον Πλούταρχο την εικόνα που μας παρέδωσε για την Κλεοπάτρα, ταυτόχρονα βρίσκει σωστή την άποψή του ότι ο Οκταβιανός δεν τιμώρησε τους Αθηναίους, όπως ισχυρίζεται ο Δίων, μετά τη ναυμαχία στο Ακτιον το 31 π.Χ. για την υποστήριξή τους στον Αντώνιο στη σύγκρουσή του με τον Οκταβιανό. Το αντίθετο μάλιστα: «Ο Οκταβιανός», γράφει, «χρειαζόταν τον Πειραιά ως αγκυροβόλιο για τον στόλο του».

Δίνω αυτό το παράδειγμα μόνο (υπάρχουν και πλήθος άλλα) που αποδεικνύει ότι ο ιστορικός καταγράφει αλλά και κρίνει – ιδιαίτερα τις πηγές, όταν μάλιστα αυτές αντλούνται από τα βάθη του χρόνου.

«Πόλη του Αδριανού, όχι του Θησέα»

Ο Γουόρθινγκτον αφιερώνει πολλές σελίδες στον Αδριανό και στο τεράστιο έργο του, που λάτρεψε την Αθήνα καθιστώντας την κέντρο μιας νέας συνομοσπονδίας ελληνικών πόλεων στην Ανατολή, η οποία αποκλήθηκε «Πανελλήνιον». Της πρόσθεσε μεγάλο μέρος της χαμένης αίγλης της. Ηταν το επιστέγασμα του κύρους, της δόξας και της λαμπρότητάς της.

Το θαυμάσιο αυτό βιβλίο, που για τον έλληνα αναγνώστη είναι πηγή αυτογνωσίας, συνοδεύεται από έναν εξαιρετικά ενδιαφέροντα πρόλογο του Νίκου Βατόπουλου.

Σύντομο βιογραφικό

Ο Ιαν Γουόρθινγκτον (φωτογραφία) υπήρξε επί σειρά ετών καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Μισούρι, ενώ από το 2017 διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Μακάρι του Σίδνεϊ. Εχει δημοσιεύσει εκατοντάδες άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά και είναι συγγραφέας εννέα βιβλίων για την αρχαία ελληνική ιστορία.