Δυόμισι έτη μετά την αλλαγή κυβέρνησης, η ακαδημαϊκή κοινότητα εξακολουθεί να αναμένει αδημόνως τον νέο νόμο για τη λειτουργία των πανεπιστημίων. Στη δημόσια συζήτηση για το περιεχόμενο του νέου θεσμικού πλαισίου, το θέμα που κυριαρχεί, επανερχόμενο διαρκώς στη δημόσια συζήτηση, αφορά τη μορφή και τον τρόπο ανάδειξης της ηγεσίας των πανεπιστημίων (πρυτανική αρχή και συμβούλιο). Το θέμα αυτό είναι όντως σοβαρό, όχι όμως το σημαντικότερο.
Η αξιολόγηση των αναγκαίων τομών στο πανεπιστημιακό τοπίο δεν μπορεί παρά να παρακολουθεί τον εντοπισμό και ιεράρχηση των σοβαρότερων προβλημάτων, αυτών που τείνουν να κρατούν καθηλωμένο το ελληνικό δημόσιο πανεπιστήμιο. Και κανείς από τους «παροικούντες» δεν μπορεί να αρνηθεί ότι το σημαντικότερο πρόβλημα εντοπίζεται στις διαδικασίες επιλογής ακαδημαϊκού προσωπικού: στα περίφημα «εκλεκτορικά» και στον τρόπο με τον οποίο αυτά συγκροτούνται και λειτουργούν.
Για να το δηλώσουμε εξαρχής καθαρά: Σε ένα μεγάλο ποσοστό των επιλογών πανεπιστημιακού προσωπικού, το οποίο (ανάλογα με το γνωστικό πεδίο) μπορεί να κυμαίνεται μεταξύ του 30% και του 60%, τα εκλεκτορικά δεν επιλέγουν τον καλύτερο υποψήφιο· είναι, με άλλα λόγια, «στημένα». Οι λόγοι ποικίλλουν· ανάγονται ιδίως σε παρέες και κυκλώματα, στην επιθυμία να εκλεγεί ένα «δικό μας παιδί από τα σπλάχνα του τμήματος», ενίοτε δε (αν και μάλλον σπάνια) σε κομματικές ντιρεκτίβες δεξιόθεν ή αριστερόθεν. Ο τρόπος με τον οποίο οι διαδικασίες εκλογής στρεβλώνονται είναι ο εξής ένας και απλός: Μια ομάδα που κυριαρχεί σε ένα τμήμα, αν θέλει να «ελέγξει» μια εκλογή, έχει τη δυνατότητα να συγκροτεί το εκάστοτε εκλεκτορικό κατά το δοκούν. Η δυνατότητα αυτή υπήρχε δε με όλα τα θεσμικά πλαίσια που ίσχυσαν στα ελληνικά πανεπιστήμια τα τελευταία 40 (ή και 140) χρόνια.
Προτάθηκαν ενίοτε ρυθμίσεις που θεωρήθηκε ότι θα επιλύσουν αυτό το πρόβλημα – και που συλλήβδην απέτυχαν. Εκλέκτορες από την αλλοδαπή; Ορίζονται και αυτοί από το τμήμα, για να υιοθετήσουν συνήθως τη γνώμη όσων τους όρισαν, ή να ψηφίσουν με τη γνωστή λογική bon pour l’orient. Ιεράρχηση εκλεκτόρων «ιδίου» και «συναφούς» αντικειμένου; Μπορεί και αυτή να γίνει αυθαίρετα και ανεξέλεγκτα. Πρόσφατα δε, σε μεγάλο ΑΕΙ του Βορρά, διεπράχθη και το πρωτοφανές: το τμήμα να «βαφτίσει» ως «ιδίου αντικειμένου» εκλέκτορες που δεν ήταν καν συναφείς.
Μόνη λύση που απομένει, και που πραγματικά θα αναδιατάξει το πανεπιστημιακό τοπίο, ακυρώνοντας τη δυνατότητα αναπαραγωγής των παρεών και ομάδων: Ενα νέο σύστημα συγκρότησης των εκλεκτορικών σωμάτων σε όλα τα ΑΕΙ της χώρας, το οποίο θα μπορούσε να λειτουργήσει ως εξής:
1. Θέσπιση από την Εθνική Αρχή Ανώτατης Εκπαίδευσης (ΕΘΑΑΕ) ενός μητρώου γνωστικών αντικειμένων. Βάσει των αντίστοιχων διεθνών καταλόγων που ήδη υπάρχουν, τα αντικείμενα αυτά θα μπορούν να είναι περισσότερο ή λιγότερο ευρέα· μπορεί, π.χ., να υπάρχει αντικείμενο «ιστορία της φιλοσοφίας», όπως και «αρχαία φιλοσοφία» ή «ελληνιστική φιλοσοφία».
2. Κάθε νέο γνωστικό αντικείμενο θα προκηρύσσεται σε ένα από αυτά τα αντικείμενα. Το κάθε τμήμα θα διατηρήσει έτσι την ευχέρεια να προκηρύσσει θέσεις στα αντικείμενα που χρειάζεται, με την αναγκαία ευρύτητα ή στενότητα – θα χάσει όμως τη δυνατότητα να αυθαιρετεί με «φωτογραφικές» προκηρύξεις.
3. Απολύτως κρίσιμο για τη λειτουργία του νέου συστήματος: Στα γνωστικά αυτά αντικείμενα εντάσσονται, κατόπιν δικής τους μονομερούς δήλωσης, και όλοι οι υπηρετούντες πανεπιστημιακοί. Η διαδικασία αυτή μπορεί να ολοκληρωθεί εντός διμήνου από τη θέσπιση του νέου νομοθετικού πλαισίου. Ενα από αυτά τα αντικείμενα καλούνται επίσης να δηλώσουν και όσοι εκλέκτορες της αλλοδαπής είναι εγγεγραμμένοι στο σύστημα Απέλλα, μετέχοντας έτσι στα ελληνικά εκλεκτορικά.
4. Τα μητρώα των δυνάμει εκλεκτόρων καθορίζονται: είτε (α) ξεχωριστά από το κάθε τμήμα, όπως τώρα, είτε (β) κεντρικά από την ΕΘΑΑΕ, βάσει μιας προκαταρκτικής αξιολόγησης του ερευνητικού έργου των δυνάμει εκλεκτόρων, με έμφαση στη διεθνή παρουσία τους.
5. Οποιος τρόπος και αν επιλεγεί, προκύπτει ένα σαφές πλαίσιο, στο οποίο για κάθε θέση θα υπάρχει ένα σαφώς περιγεγραμμένο σύνολο: α. εκλεκτόρων με το ίδιο αντικείμενο· β. συναφών εκλεκτόρων, οι οποίοι θα προκύπτουν από τα αντικείμενα που θα βρίσκονται εγγύτερα προς το κρινόμενο, πάνω στο «δένδρο» των γνωστικών αντικειμένων. Π.χ.: στο αντικείμενο «αρχαία φιλοσοφία», το εκλεκτορικό θα συγκροτείται αυτόματα από όσους έχουν αυτό το αντικείμενο. Αν είναι περισσότεροι, θα γίνεται κλήρωση. Αν δεν επαρκούν, θα προστίθενται στο εκλεκτορικό και οι συναφείς του αμέσως ευρύτερου αντικειμένου («ιστορία της φιλοσοφίας») και των αμέσως στενότερων (π.χ. «ελληνιστική φιλοσοφία»).
6. Οι κληρώσεις για τη συγκρότηση των εκλεκτορικών σωμάτων είναι μία ακόμη «πονεμένη» ιστορία. Είναι γνωστή η ιστορία, και πάλι από το μεγάλο ΑΕΙ του Βορρά, όπου κάποιος Πρόεδρος είχε ολονυχτίς καταψύξει τους επιθυμητούς κλήρους, ώστε το επόμενο πρωί να τους επιλέξει διά της αφής. Τίποτε λοιπόν δεν θα αλλάξει, αν δεν διασφαλιστεί το αδιάβλητο των κληρώσεων, με διεξαγωγή τους εκτός των τμημάτων (π.χ. μέσω του συστήματος Απέλλα).
7. Σύμφωνα με το νομικό πλαίσιο που ισχύει εδώ και δεκαετίες, το υπουργείο Παιδείας ασκεί έλεγχο νομιμότητας επί των αποφάσεων των πανεπιστημίων. Υπό την παρούσα πολιτική ηγεσία του, το υπουργείο έχει απεμπολήσει αυτό το δικαίωμα (που συγχρόνως αποτελεί και υποχρέωση). Οι λόγοι είναι κατανοητοί, αλλά το αποτέλεσμα είναι ότι η κατάσταση έχει καταστεί πλέον ανεξέλεγκτη. Απαιτείται επειγόντως η νομοθετική θέσπιση ενός δευτεροβάθμιου οργάνου ελέγχου νομιμότητας των αποφάσεων των εκλεκτορικών σωμάτων, υπό την αιγίδα της ΕΘΑΑΕ.
Εν ολίγοις: Η αλλαγή του μοντέλου διοίκησης των πανεπιστημίων είναι μεν αναγκαία, αλλά παραμένει μια αλλαγή «από τα πάνω». Θα παραμείνει αναποτελεσματική, αν δεν συνοδεύεται από αλλαγές που θα τέμνουν εγκάρσια το «μαλακό υπογάστριο» των ΑΕΙ – εκεί όπου εδράζεται η σημερινή κακοδαιμονία.
Ο κ. Παναγιώτης Θανασάς διδάσκει Φιλοσοφία στο ΕΚΠΑ. Είναι μέλος του Τομεακού Επιστημονικού Συμβουλίου του ΕΣΕΤΕΚ για τις Κοινωνικές και Ανθρωπιστικές Επιστήμες.
