Τι θα γίνει με τις Δημοκρατίες μετά την πανδημία; Θα εξακολουθήσει να κυριαρχεί η σημερινή άποψη πως οι σύγχρονες δυτικές κοινωνίες χωρίζονται πλέον μόνο σε φίλους και εχθρούς της Δημοκρατίας; Θα εξακολουθήσει να θεωρείται ξεπερασμένη η αντίθεση Αριστεράς – Δεξιάς; Οι πιο «φωτισμένοι» εκ των υποστηρικτών αυτής της άποψης τη μόνη παραχώρηση που επιτρέπουν είναι η αντίθεση Δεξιάς – Κέντρου. Οσοι δεν συμφωνούν μαζί τους είναι «ιδεοληπτικοί». Το παράδοξο είναι πως οι υποστηρικτές της αντίθεσης «φίλοι – εχθροί της Δημοκρατίας» εξανίστανται (δικαίως) με τον διαχωρισμό «ή εμείς ή οι άλλοι». Ούτε καν περνά από το μυαλό τους πως τσουβαλιάζοντας όλη την Αριστερά στους εχθρούς της Δημοκρατίας κάνουν ό,τι και οι λαϊκιστές. Λαϊκίζουν. Με τη διαφορά πως ο δικός τους λαϊκισμός είναι ελιτίστικος. Η τοποθέτηση στους «εχθρούς» της Δημοκρατίας» κάθε ενός που δεν αντιλαμβάνεται με τον ίδιο τρόπο τη φιλελεύθερη Δημοκρατία απισχνάνει τόσο πολύ την πολιτική ώστε να θρέφει τους πραγματικούς εχθρούς της. Οπου οι Δημοκρατίες συρρικνώνονται σε διλήμματα του τύπου ρεαλισμός ή λαϊκισμός, κανονικότητα ή χάος, εκεί γεννιούνται οι εθνικολαϊκισμοί.
Βεβαίως και υπάρχουν «εσωτερικοί εχθροί της Δημοκρατίας» (όρος του αξέχαστου Τσβετάν Τοντόροφ). Δεν είναι όμως εχθροί της Δημοκρατίας όλοι αυτοί που ψηφίζουν λαϊκιστές αισθανόμενοι πως ο «ρεαλισμός» των «φίλων» δεν σέβεται την αξιοπρέπεια όλων όσοι δεν μπορούν να παρακολουθήσουν τις απαιτήσεις του ρεαλισμού των αγορών. Δεν είναι εχθροί της Δημοκρατίας όλοι όσοι αισθάνονται την ασυδοσία του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου, τις κοινωνικές υπηρεσίες να μειώνονται και την ποιότητά τους να πέφτει, τη «διευθετημένη» εργασία να βρίσκεται στο έλεος των ατομικών συμβάσεων, τα κόμματα να εξαρτώνται από το πολιτικό χρήμα, το χαμηλό εισόδημά τους να φορολογείται με τους ίδιους συντελεστές του ανώτατου εισοδηματικά δεκατημόριου και κανένα κόμμα να μη μιλά για προοδευτική φορολογία, ακούν για αύξηση μόνο του κατώτατου μισθού, λες και όσοι λαμβάνουν 1.000 ευρώ είναι υψηλόμισθοι.
Πολλοί εξ αυτών που ψηφίζουν τους Τραμπ όλου του κόσμου είναι απογοητευμένοι από τις Δημοκρατίες, όχι εχθροί τους. Ο διαχωρισμός «φίλοι – εχθροί» αντικαθιστώντας αυτόν μεταξύ Αριστεράς – Δεξιάς στέλνει τα ασθενέστερα και λιγότερο μορφωμένα στρώματα κατευθείαν στο στόμα του λύκου των νατιβιστικών λαϊκισμών. Οι πολίτες όταν κοιτούν αριστερά – δεξιά και δεν βλέπουν καμία Αριστερά – Δεξιά, αλλά μόνο «Κέντρο», εξομοίωση δηλαδή, είναι φυσικό να στρέφονται στον εθνικολαϊκισμό που κολακεύει τα ένστικτα και όχι τη λογική. Αλλά και η αδιαφορία για τα προβλήματα που γεννά ο φόβος, κυρίως των λιγότερο μορφωμένων στρωμάτων, για αλλοίωση – λόγω της μετανάστευσης – της εθνικής τους ταυτότητας ενισχύει τον νατιβισμό. Η απάντηση σε αυτές τις ανησυχίες δεν είναι η κοινοτοπία της «ανάπτυξης», ανάπτυξη υπάρχει, αλλά η μετάβαση από την απαξιωτική «αξιοκρατία» στην αξιοπρέπεια όλων, ανεξαρτήτως γνώσεων, ικανοτήτων και δεξιοτήτων. Αξιοκρατία για τον καθένα, αξιοπρέπεια για όλους ζητούν οι απογοητευμένοι από την αδυναμία των φιλελεύθερων Δημοκρατιών να εκφράσουν και τις δικές τους αγωνίες.
Αν κάποιος θέλει να υπερασπίσει τις Δημοκρατίες από τους εχθρούς τους δεν μπορεί να καταφεύγει στα αποτελέσματα για να εξηγεί τις αιτίες. Οφείλει να κάνει το αντίθετο. Να αναρωτιέται γιατί ο εθνικολαϊκισμός που έκανε την πρώτη εμφάνισή του στις ΗΠΑ τη δεκαετία του 1850 με το λαϊκίστικο Αμερικανικό Κόμμα το οποίο εκμεταλλευόταν τον φόβο της προτεσταντικής Αμερικής για εθνική αλλοίωση λόγω της έλευσης των καθολικών και των ορθόδοξων μεταναστών της Ανατολικής Ευρώπης (ό,τι σήμερα λέγεται για τους μουσουλμάνους) δυνάμωσε στην Ευρώπη του Μεσοπολέμου (φασισμός-ναζισμός), ξεφούσκωσε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και φούσκωσε πάλι σήμερα. Πώς όμως να μη συμβαίνει αυτό, όταν το μερίδιο του ανώτατου δεκατημόριου (10%) μεταξύ 1910-1980 κυμαινόταν μεταξύ 26% μέχρι 34% σε Ινδία, ΗΠΑ, Ρωσία, Κίνα και Ευρώπη και μετά το 1980 έως το 2018, στις ίδιες χώρες, ξεκινά από το 34% και φτάνει στο 56%; (Thomas Piketty, «Κεφάλαιο και Ιδεολογία», Εκδόσεις Πατάκη, 2021, μετάφραση Σώτη Τριανταφύλλου, σ. 32, Πηγή: Picetty, pse.ens, fr/ideologie). Μήπως όμως δίνει καλύτερο παράδειγμα η σχέση πολιτικής και χρήματος; Το 2018 η μέση περιουσία των γερουσιαστών στις ΗΠΑ ήταν 3,2 εκατομμύρια δολάρια και των μελών της Βουλής 900.000 (Eric Lipton., 50 richest members of Congress, Newsweek, 07-04-2018). Οι «φίλοι» των Δημοκρατιών ξεχνούν τις ανισότητες, αυτές όμως γίνονται τα όνειρα των απεγνωσμένων που λαμβάνουν εκδίκηση ψηφίζοντας εθνικολαϊκιστές.
Η ανισοκατανομή των βαρών υποσκάπτει την εμπιστοσύνη των πολιτών στους θεσμούς αλλά και ανάμεσά τους, αυξάνει την πολιτική αβεβαιότητα, ενθαρρύνει τον κοινωνικό αυτοματισμό και τελικά αποτρέπει την εφαρμογή των όποιων μεταρρυθμίσεων. Η αποτυχία δημιουργίας μιας πιο δίκαιης και ασφαλούς κοινωνίας σπρώχνει σήμερα εργατικά και μικρομεσαία στρώματα στο εθνικολαϊκιστικό αφήγημα, το οποίο επικεντρώνεται λιγότερο στις οικονομικές ανησυχίες και περισσότερο σε ισχυρισμούς περί «εθνικής παρακμής και αλλοίωσης της ταυτότητας». Πώς όμως τα κομματικά επιτελεία να ασχοληθούν με τέτοια ταπεινά και «ιδεοληπτικά» πράγματα, όταν θεωρούν πως οι ιδέες δεν φέρνουν ψήφους; Και όταν οι «φίλοι» των Δημοκρατιών τα σπρώχνουν να μην πιστεύουν σε «κεντροδεξιές και κεντροαριστερές πολυκατοικίες», αντί να τα παροτρύνουν να τις ξανακτίσουν με νέα υλικά; Ευελπιστώ να υπάρξουν και κεντροαριστερές πρωτοβουλίες σαν αυτή της νέας αριστερής δεξαμενής σκέψης Eteron του πολύ αξιόλογου Γαβριήλ Σακελλαρίδη, γιατί είτε αναγνωρίζεται είτε όχι, οι Δημοκρατίες «τρέφονται» με ιδέες.
Ο κ. Γιώργος Σιακαντάρης είναι δρ Κοινωνιολογίας.
