Ο Μισέλ Τουρνιέ (1924-2016) είναι γνωστός στη χώρα μας για το δημοφιλέστερο έργο του Παρασκευάς ή στις μονές του Ειρηνικού, το πρώτο μυθιστόρημά του, μια γοητευτική εκδοχή για τον Ροβινσώνα του Ντάνιελ Ντιφόου.
Μετάφραση-Επίμετρο-Χρονολόγιο Λίζυ Τσιριμώκου.
Εκδόσεις Στερέωμα, 2021, σελ. 625, τιμή 23 ευρώ
Οι Μετέωροι, το τρίτο του μυθιστόρημα, είναι ένα εξίσου γοητευτικό αλλά πιο περίπλοκο βιβλίο. Ο συγγραφέας εδώ «βουτάει» στα βαθιά νερά για να μας δώσει τη δική του εκδοχή για τη διδυμία μέσω της καταιγιστικής μυθοπλασίας. Και διαλέγει ένα ζευγάρι διδύμων, τον Ζαν και τον Πολ, όχι για να γράψει ένα φιλοσοφικό μυθιστόρημα αλλά ένα ρεαλιστικό έργο, η ποιητικότητα του οποίου είναι εμφανέστατη, ιδιαίτερα στο εξαίσιο καταληκτικό κεφάλαιο.
Η παράλληλη ιστορία
Εχουμε λοιπόν μια ευκατάστατη βρετονική οικογένεια, τον Εντουάρ και τη Μαριά-Μπαρμπαρά Σιρέν, τον περίγυρό τους και τα παιδιά τους, τελευταία από τα οποία είναι οι δίδυμοι Ζαν και Πολ που θα πρωταγωνιστήσουν στην αφήγηση. Θα υπέθετε κανείς ότι ο Τουρνιέ θα έγραφε μια οικογενειακή σάγκα, αλλά οι προθέσεις του ήταν διαφορετικές. Εχουμε επιπλέον τον ομοφυλόφιλο θείο τους Αλεξάντρ που έχει τη δική του παράλληλη, αλλά και συναφή ιστορία. Οπως οι Ζαν και Πολ ζουν τη δική τους διχοστασία (είναι μεν το δίδυμο εν αλλά ταυτοχρόνως και δύο διαφορετικοί άνθρωποι), έτσι και ο θείος τους «ο πρίγκιπας των χωματερών», ο οποίος διαχειρίζεται το σύστημα αποκομιδής των σκουπιδιών σε έξι γαλλικές πόλεις, είναι ταυτοχρόνως εστέτ και δανδής και κυκλοφορεί με μεγάλη άνεση στα σαλόνια. Η ιστορία του θα μπορούσε να αποτελέσει ένα άλλο μυθιστόρημα από μόνη της, όπως πολύ σωστά παρατηρεί η Λίζυ Τσιριμώκου στο θαυμάσιο επίμετρό της, αλλά ο ευφυέστατος Τουρνιέ την εντάσσει ως μια άλλη εκδοχή της διχοστασίας, γιατί και η διδυμία, μολονότι πολύ πιο περίπλοκη, περιέχει συχνά, όπως συμβαίνει κι εδώ, πολλά γνωρίσματα διχασμού.
Ανοιχτό μυθιστόρημα
Οι δίδυμοι είναι ζευγάρι, γι’ αυτό και οι άλλοι τους αποκαλούν Ζαν-Πολ. Αλλά μόνο ο ένας τους, ο Πολ, πιστεύει, φανατικά σχεδόν, πως η διδυμία είναι μια ενότητα που πρέπει να μη σπάσει – και κάνει ό,τι μπορεί γι’ αυτό. Ενώ αντίθετα ο Ζαν ασφυκτιά και προσπαθεί να αυτονομηθεί, δηλαδή να βρει τον εαυτό του. Αν ο Τουρνιέ είχε μείνει μόνο στα παραπάνω, θα είχε γράψει ένα κλειστό μυθιστόρημα, ένα ψυχογράφημα, με άλλα λόγια. Αλλά οι Μετέωροι είναι ένα πέρα ως πέρα ανοιχτό μυθιστόρημα. Και η εποχή παίζει βασικό ρόλο στην ανάπτυξη της αφήγησης.
Βρισκόμαστε στα χρόνια μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Ζαν προσπαθεί να ξεφύγει από τη μέγγενη της διδυμίας και μοιράζει τον χρόνο του, όπως κι ο πατέρας του, ανάμεσα στη Βρετάνη και στο Παρίσι, όπου μεταβαίνει για σπουδές – στην πραγματικότητα όμως με την επιθυμία να ξεφύγει. Το στοιχείο της διχοστασίας ωστόσο το βρίσκουμε κι αλλού: όπως, λόγου χάρη, στο ότι ο πατέρας του, Εντουάρ, διάγει μεν οικογενειακό βίο στη Βρετάνη, αλλά έχει και ερωμένη στο Παρίσι. Ο Ζαν θα γνωρίσει μια κοπέλα, τη Σοφί, θα την ερωτευθεί και θα κανονίσει να την παντρευτεί, όμως ο Πολ, που αισθάνεται ότι ανάμεσα σ’ εκείνον και τον αδελφό του, δηλαδή το άλλο του μισό, παρεμβάλλεται μια ξένη, θα καταφέρει στο τέλος να ματαιώσει τον γάμο. Τότε ο Ζαν εγκαταλείπει την πατρική εστία και αρχίζει μια μακρά περιπλάνηση. Αλλά σύντομα ακολουθεί κι ο Πολ προσπαθώντας να τον βρει και να συμφιλιωθεί μαζί του. Θα περάσει από τη Βενετία, πόλη διδυμική, κατοπτρική κι ονειρική, όπου είδωλο και πραγματικότητα συνυπάρχουν και αλληλεπιδρούν. Θα περάσει κατόπιν από την Τυνησία, την Ισλανδία, τον Καναδά και την Ιαπωνία, για να καταλήξει στο διχασμένο Βερολίνο, κατ’ εξοχήν έκφραση της διχοστασίας του πραγματικού κόσμου.
Το ταξίδι και η επιστροφή
Σ’ αυτό το μακρύ ταξίδι ο Τουρνιέ ενσωματώνει πλήθος μικρές ιστορίες, μια γοητευτική γεωγραφία εμπειριών, οι οποίες όμως αλλάζουν τον ψυχισμό του Πολ. Το μακρύ ταξίδι είναι κατ’ ουσίαν ένας εσωτερικός περίπλους. Ο Πολ δεν ακολουθεί πλέον τα ίχνη του Ζαν και όταν επιστρέφει στη Βρετάνη, την αφετηρία του ή το ακίνητο σημείο, δεν είναι πλέον ο ίδιος άνθρωπος. Στο μυθιστόρημα του Τουρνιέ, όπως συμβαίνει σε όλη τη μεγάλη λογοτεχνία, το σημείο αναχώρησης γίνεται σημείο επιστροφής.
Στο πρώτο κεφάλαιο, που μας εισάγει, με μπαλζακική ευφυΐα, στον περίγυρο της οικογένειας Σιρέν, η αφήγηση είναι τριτοπρόσωπη. Στο υπόλοιπο βιβλίο όμως είναι πρωτοπρόσωπη, μόνο που τη λένε οι βασικοί χαρακτήρες. Εχουμε, επομένως, ένα πολυφωνικό μυθιστόρημα. Η αφηγηματική γραμμή ωστόσο δεν διασπάται πουθενά, κι αυτό συνιστά κατόρθωμα σπουδαίου τεχνίτη.
Οι Μετέωροι πρωτοκυκλοφόρησαν το 1975. Ολα τα τοπωνύμια είναι πραγματικά και ο Τουρνιέ ταξίδεψε ειδικά στους τόπους όπου εκτυλίσσεται η αφήγηση πραγματοποιώντας «αυτοψία», όπως έχουν κάνει τόσοι και τόσοι σημαντικοί πεζογράφοι, από τον Γκιστάβ Φλομπέρ της Σαλαμπό ως τον Τόμας Μαν του Μαγικού Βουνού.
Εκτός από το σημαντικό της επίμετρο η Λίζυ Τσιριμώκου φρόντισε να εφοδιάσει το βιβλίο και μ’ ένα κατατοπιστικό χρονολόγιο της ζωής του συγγραφέα. Η μετάφρασή της είναι βέβαια άψογη.
