Στα λεξικά της νεοελληνικής γλώσσας το λήμμα βήμα είναι από τα εκτενέστερα. Οι σημασίες της λέξης, πέρα από την κυριολεκτική, είναι πολυάριθμες. Μία από τις μεταφορικές δηλώνει το βάθρο, «την πιο ψηλή θέση ενός χώρου, από την οποία μιλούν οι ομιλητές». Το ακριβές νόημα της λέξης ως ονόματος της ανά χείρας εφημερίδας θα πρέπει να το δούμε από τον τίτλο τον οποίο αρχικά έφερε ‒ «Ελεύθερον Βήμα» ‒ από την ίδρυσή της (1922) ως το 1945. Η αφαίρεση, έκτοτε, του επιθετικού προσδιορισμού από αυτόν θα πρέπει ‒ υποθέτω ‒ να επιβλήθηκε εκ των πραγμάτων: πρώτον γιατί ο κόσμος, για λόγους συντομίας, ζητούσε από τους εφημεριδοπώλες (που οι περισσότεροι ήταν τότε πλανόδιοι) το «Βήμα» (με το επίθετο εννοούμενο), και δεύτερον γιατί το επίθετο ως εννοούμενο ήταν διπλά πλεοναστικό. «Το Βήμα» ήταν πράγματι ελεύθερο: ένα βήμα απ’ όπου μπορούσε κανείς να εκφράζει χωρίς περιορισμούς τις απόψεις του.
Την απόλυτη ελευθερία έκφρασης απόψεων στο «Βήμα» μπορώ να την επιβεβαιώσω ως ένας από τους παλαιότερους εξωτερικούς συνεργάτες του. Στα τριάντα τρία χρόνια της συνεργασίας μου (στις «Νέες Εποχές», στις σελίδες των «Βιβλίων» και σε άλλες σελίδες του) ουδέποτε μου ζητήθηκε να αποσύρω κάποιο κείμενό μου, να παραλείψω κάποια παράγραφο ή έστω μία γραμμή. Και τα περισσότερα ήταν κείμενα μαχητικής αρθρογραφίας: λογοτεχνικής ή πολιτισμικής κριτικής, ή πολιτικά, που μπορούσαν να προκαλέσουν αντιδράσεις (και συχνά προκαλούσαν).
«Το Βήμα» ήταν πράγματι ελεύθερο: ένα βήμα απ’ όπου μπορούσε κανείς να εκφράζει χωρίς περιορισμούς τις απόψεις του. Την απόλυτη ελευθερία έκφρασης απόψεων στο «Βήμα» μπορώ να την επιβεβαιώσω ως ένας από τους παλαιότερους εξωτερικούς συνεργάτες του
Πιστεύω πως αυτή η απόλυτη ελευθερία, οι δημοκρατικές θέσεις της εφημερίδας, και η σοβαρότητα με την οποία αυτή τις υπερασπίζεται ήταν εκείνα που έκαναν πολλούς από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της πνευματικής ζωής του τόπου να επιθυμούν να εκφραστούν μέσα από τις στήλες της, που διατίθενταν ‒ και διατίθενται και σήμερα ‒ προς τούτο με μεγαλύτερη προθυμία απ’ ό,τι σε κάθε άλλη εφημερίδα. Ετσι ώστε «Το Βήμα», σε όλη τη διάρκεια του βίου του, να έχει καταστεί ένα από τα γονιμότερα στη χώρα μας πεδία καλλιέργειας και διακίνησης των ιδεών. Κ.Θ. Δημαράς, Γιώργος Θεοτοκάς, Αγγελος Τερζάκης, Ηλίας Βενέζης, Ε.Π. Παπανούτσος, Χρήστος Καρούζος, Βάσος Βαρίκας, Γιώργος Φτέρης, Μανόλης Ανδρόνικος, Μάριος Πλωρίτης, Αλέξανδρος Αργυρίου, Γ.Π. Σαββίδης, Δ.Ν. Μαρωνίτης, Φάνης Κακριδής υπήρξαν, για να αναφέρω μερικούς, τακτικοί συνεργάτες του «Βήματος» στο πεδίο των γραμμάτων και των επιστημών του ανθρώπου, που με τα κείμενά τους, κείμενα βαθιάς επικαιρότητας, ενίσχυσαν την πνευματική καλλιέργεια των αναγνωστών του.
Τα κείμενα αυτά, που απόκεινται σήμερα στο ‒ ψηφιοποιημένο πλέον ‒ Αρχείο της εφημερίδας, τύποις μόνο είναι «δημοσιογραφικά», γιατί δεν είναι κατώτερα από εκείνα που οι ίδιοι συγγραφείς έγραφαν «εν ώραις σοβαρών σπουδών». Πράγμα που μπορεί κανείς να το διαπιστώσει διαβάζοντας τα βιβλία που αρκετοί από αυτούς έχουν απαρτίσει από τις εν λόγω συνεργασίες τους. Αναφέρω ενδεικτικά ‒ για να περιοριστώ στα γραμματολογικά ‒ τον ευμεγέθη τόμο των Συμμίκτων Α΄ (2000) με τον υπότιτλο Από την παιδεία στη λογοτεχνία: απάνθισμα των επιφυλλίδων που δημοσίευσε ο Κ.Θ. Δημαράς κατά τη διάρκεια της επί μισόν αιώνα συνεργασίας του με «Το Βήμα» (1936-1987)»· τους δύο ογκώδεις τόμους με τίτλο Ελληνική διάρκεια. Μορφές και θέματα των γραμμάτων και των τεχνών (Α΄ 2019, Β΄ 2021), που περιέχουν τα κείμενα της περιόδου 1945-1962 του Ηλία Βενέζη· τις επιφυλλίδες του Αλέξανδρου Αργυρίου με τον γενικό τίτλο Αναψηλαφήσεις σε δύσκολους καιρούς (1986) της εποχής της χούντας (1971-1973)· το ‒ αποτελούμενο από κείμενα, κάθε άλλο παρά εφήμερα, των ετών 1973-1978 ‒ Εφήμερον σπέρμα του Γ.Π. Σαββίδη.
Μια πρωτοβουλία του «Βήματος» (συναφής με τη φιλοξενία στις σελίδες του ανθρώπων του πνεύματος σαν αυτούς που ανέφερα), η οποία λόγω της σπουδαιότητάς της θα ήταν ανακριβές να χαρακτηριζόταν παράπλευρη, ήταν η έκδοση, τον Μάιο του 1963, του περιοδικού Εποχές («Μηνιαίας έκδοσης πνευματικού προσανατολισμού και γενικής παιδείας»), η κυκλοφορία του οποίου διακόπηκε τον Απρίλιο του 1967 από τη δικτατορία. Ηταν ένα βήμα έκφρασης της ελληνικής φιλελεύθερης διανόησης (φιλελεύθερης με την έννοια που ο Θεοτοκάς αποκαλεί «ελεύθερο πνεύμα») και φιλοξενίας της δυτικής σκέψης. Με διευθυντή τον Αγγελο Τερζάκη και κύριους συμβούλους τον Σεφέρη, τον Δημαρά και τον Θεοτοκά, οι Εποχές, χάρη στην ευρύτητα και την ποιότητα της ύλης τους, αναδείχθηκαν σε περιοδικό φυσιογνωμίας ανάλογης με εκείνη των σημαντικότερων περιοδικών μας του 19ου αιώνα (Ευτέρπη, Πανδώρα) και στο σημαντικότερο περιοδικό του 20ού. Ηταν η σπουδαιότητα των Εποχών και η επιθυμία να αναβιώσει η μνήμη τους εκείνα που έκαναν τον εκδότη του «Βήματος» να αυξήσει, το 1992, και να οργανώσει σε «τμήμα» τις σελίδες των «Γραμμάτων» της εφημερίδας μετονομάζοντάς τες σε «Νέες Εποχές».
Ο κ. Νάσος Βαγενάς είναι ομότιμος καθηγητής της Θεωρίας και Κριτικής της Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
