Τούμας Τρανστρέμερ: Στα ελληνικά τα ποιητικά άπαντα του σουηδού νομπελίστα

Πολύ πριν τιμηθεί με το βραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας (2011), ο Σουηδός Τούμας Τράνστρεμερ εθεωρείτο τόσο στη χώρα του όσο και στη διεθνή κοινότητα των Γραμμάτων ένας από τους κορυφαίους ποιητές του 20ού αιώνα. Το έργο του είναι σχετικά μικρό σε έκταση (τα Απαντά του στην ελληνική έκδοση δεν ξεπερνούν τις 240 σελίδες) αλλά από οποιοδήποτε ποίημά του δεν μπορείς να αφαιρέσεις ούτε μία αράδα.

Tomas Transtromer – Το μεγάλο αίνιγμα. Ποιητικά Απαντα

Μετάφραση – Επίμετρο Βασίλης Παπαγεωργίου.

Εκδόσεις Σαιξπηρικόν, 2021, σελ. 240, τιμή 15 ευρώ

Το σύνολο του έργου του Τράνστρεμερ, μεταφρασμένο αριστοτεχνικά από τον Βασίλη Παπαγεωργίου, εκδόθηκε στις εκδόσεις Printa το 2004. Ενας ποιητής τέτοιας αξίας ευτύχησε να μεταφραστεί θαυμάσια στη γλώσσα μας. Η επανέκδοση των Απάντων του, μαζί με το διαφωτιστικό επίμετρο του μεταφραστή, από τις εκδόσεις Σαιξπηρικόν, είναι και ένας φόρος τιμής και επιπλέον αναγκαία. Δεκαεπτά χρόνια μετά την πρώτη τους έκδοση η νεότερη γενιά των αναγνωστών της  ποίησης – και όχι μόνο – έχει την ευκαιρία να γνωρίσει έναν από τους μείζονες εκπροσώπους της στον αιώνα που μας πέρασε.

Ιδιότυπος μοντερνιστής

Ο Τράνστρεμερ είναι μοντερνιστής – και κατά την κοινοτοπία, σύγχρονός μας – αλλά ιδιότυπος μοντερνιστής. Τόσο προσωπικός που δεν ξέρω αν ο χαρακτηρισμός είναι επαρκής. Γιατί στην ποίησή του είναι εμφανέστατο το άλλο, όπως το όρισαν οι ρομαντικοί: ότι δηλαδή ο πραγματικός κόσμος είναι πολύ πιο μυστηριώδης από όσο μπορεί κανείς να φανταστεί, ότι μαζί του σε αξεδιάλυτη ενότητα υπάρχει και ο αόρατος κόσμος, ότι η εμπειρία αξίζει μόνον όταν μας οδηγεί στο βάθος του κόσμου. Γι’ αυτό κι ενώ είναι απολύτως προσωπικός δεν είναι εξομολογητικός. Εκείνα που παρατηρεί και αισθάνεται ο Τράνστρεμερ τα μεταφέρει με έναν τρόπο που μας εκπλήττει. Ελάχιστοι σύγχρονοι ποιητές έχουν χρησιμοποιήσει τη μεταφορά και τη συναισθησία όπως αυτός. Το ίδιο ισχύει για την καταπληκτική εικονοποιία του, που από μόνη της θα αρκούσε για να τον κατατάξει κανείς στους ποιητές πρώτης γραμμής. Οπως όταν γράφει «Η μαύρη νυχτερίδα άφησε το πρόσωπό μου και ψαλιδίζει τον φωτεινό ουρανό του καλοκαιριού» ή «Ενα πέτρινο είδωλο κουνά τα χείλη:/είναι η πόλη». Ή ακόμη: «Οι πέτρες ρίχνουν σκιές αιχμηρές σαν αντικείμενα στην επιφάνεια της σελήνης».

Σε αντίθεση με τους ποιητές της πόλης ή του κλειστού χώρου, του «δωματίου», καθώς λέμε, η ποίηση του Τράνστρεμερ είναι ποίηση του ανοιχτού πεδίου. Τα τοπία του Βορρά, που δεν είναι διόλου λίγα, αποκτούν άλλο περιεχόμενο στα ποιήματά του. Συνυπάρχουν όμως με τα τοπία της πόλης. Τα μεν προϋποθέτουν τα δε – και αντιστρόφως. Και τούτο επιτυγχάνεται με εξαιρετική οικονομία και ασύγκριτη αποτυπωτική δύναμη. Είναι αδύνατον, ακόμη κι αν περάσει καιρός αφότου τον διαβάσεις, να μη θυμάσαι κάποιους στίχους του ή την ατμόσφαιρα ολόκληρων ποιημάτων του, όπως συμβαίνει με τους σημαντικούς ποιητές.

Λόγου χάρη: «Αυτός που ταξιδεύει όλη μέρα πάνω σε πλοίο ανοιχτό/ σε πέλαγος αστραφτερό/ θα κοιμηθεί τελικά μέσα σε μια γαλάζια λάμπα,/ ενώ τα νησιά θα έρπουν σαν μεγάλες νυχτοπεταλούδες πάνω στο γυαλί». Ή «Αποκοιμήθηκα ανάμεσα στα χελιδόνια/και ξύπνησα ανάμεσα στους αετούς».

Τηλεσκοπικό βάθος και δισημία

Η τοπογραφία παίζει σπουδαίο ρόλο στην ποίηση του Τράνστρεμερ, μόνο που τα τοπία του γίνονται τοπία της ψυχής και της συνείδησης, βιώματα του παντοτινού. Εκτός αυτού, εισάγουν τον αναγνώστη του στο κάδρο, έναν πίνακα που το τηλεσκοπικό του βάθος το συλλαμβάνει κανείς κλείνοντας τα μάτια: «Ο Ελυάρ πάτησε κάποιο κουμπί / κι ο τοίχος άνοιξε κι εμφανίστηκε ο κήπος», γράφει. Η εικονοποιία του Ελυάρ, όπως ξέρουμε, ήταν εξαιρετική. Αλλά εδώ ο γάλλος ποιητής λειτουργεί σαν πρόφαση, σαν ανάμνηση που υποστασιώνεται προκειμένου η φύση να εισβάλει σ’ ένα θραύσμα του οικιστικού τοπίου και να το μεταμορφώσει ή ακόμη και να το ακυρώσει. Αυτό το είδος της δισημίας υπάρχει σχεδόν σε όλα τα ποιήματα του Τράνστρεμερ. Δισημία ακαριαία, που σηματοδοτεί το σταμάτημα του χρόνου στην αξιομνημόνευτη στιγμή, όπου κατά κανόνα σταθμεύει η ποίηση πρώτης γραμμής. Ετσι, η έκπληξη, που τη δημιουργεί η ιδιαίτερη χρήση της γλώσσας, η παράθλαση δηλαδή, αποκτά ένα επιπλέον νόημα, μια νέα διάσταση, την ας πούμε τέταρτη. Ο ποιητής μπορεί να μας μεταφέρει στα τοπία πόλεων ονειρικών, όπως λόγου χάρη η Βενετία, όπου η γόνδολα λειτουργεί σαν όχημα κάποιας μεταφυσικής του ακινητοποιημένου χρόνου. Ομως τα τοπία του είναι σχεδόν υπερυψωμένα (κι αυτό συμβαίνει κατ’ εξοχήν στον σκανδιναβικό Βορρά). Αλλά οι εικόνες κινούνται μέσα στο μεταφυσικό ρευστό, την πηγή του ρεμβασμού, δηλαδή στα βαθιά – και επομένως, ονειρικά – αισθήματα.

Η τοπογραφία παίζει σπουδαίο ρόλο στην ποίηση του Τράνστρεμερ, μόνο που τα τοπία του γίνονται τοπία της ψυχής και της συνείδησης, βιώματα του παντοτινού

Σε καθεστώς αφωνίας

Ο ποιητής υπέστη ένα εγκεφαλικό επεισόδιο το 1990 που τον άφησε παράλυτο από τη δεξιά πλευρά και δεν μπορούσε να μιλήσει. Επί είκοσι πέντε χρόνια, ως τον θάνατό του το 2015, έζησε σε καθεστώς αφωνίας. Αλλά ούτε αυτός εγκατέλειψε την ποίηση ούτε και η ποίηση εγκατέλειψε τον ίδιον. Δημιουργεί τώρα μικρά ποιήματα των τεσσάρων πέντε στίχων, πολύ κοντά στα γιαπωνέζικα χάι κου και τάνκα. Χάι κου είχε γράψει και παλαιότερα και είναι από τους ελάχιστους δυτικούς ποιητές οι οποίοι ασκήθηκαν σ’ αυτό το δύσκολο είδος στη γλώσσα τους που τα δείγματά τους να μην είναι μέτρια ή σε κάποιες περιπτώσεις αστεία. Για να δώσω μόνο δύο από τα πολλά παραδείγματα που θα μπορούσα να αναφέρω: το αποτυπωτικό, μέσα στην απλότητά του: «Μια ασπρόμαυρη καρακάξα/διασχίζει πεισματικά το χωράφι/με γωνιώδεις ελιγμούς» και το «Ο ήλιος κρύβεται./Το ρυμουλκό πλοίο κοιτά με/πρόσωπο μπουλντόγκ». Δεν έχουν, νομίζω, να ζηλέψουν σε τίποτε τα χάι κου τού Μπασό.

Ο Τράνστρεμερ υπήρξε απαράμιλλος τεχνίτης – κι αυτό δεν δυσκολεύεται να το διαπιστώσει ο αναγνώστης, ακόμη κι όταν τον διαβάζει από μετάφραση, ιδίως μάλιστα όταν η τελευταία είναι σαν την ελληνική. Και δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις, όπως συμβαίνει επί του προκειμένου, όπου διαψεύδεται ο Ρόμπερτ Φροστ που έλεγε αφοριστικά πως «ποίηση είναι αυτό που λείπει από τη μετάφραση».

Ο Βασίλης Παπαγεωργίου επέλεξε να τιτλοφορήσει το βιβλίο με τον τίτλο της τελευταίας συλλογής του Τράνστρεμερ: Το μεγάλο αίνιγμα. Και πραγματικά, η ποίηση του Τράνστρεμερ ανοίγεται στο μεγάλο αίνιγμα του κόσμου: του πραγματικού και του αθέατου. Της στιγμής αλλά και των προεκτάσεών της. Ο αναγνώστης θα διαπιστώσει ότι, παρά τα όσα προφητεύουν κατά καιρούς διάφορες «Κασσάνδρες», η ποίηση δεν είναι νεκρή στη δική μας προζαϊκή εποχή.