Η Ευρώπη έχει ένα πλαίσιο ασφαλείας που δεν μοιάζει με κανένα, ενσωματωμένο σε έναν περίπλοκο ιστό από συνθήκες, κανόνες και θεσμούς. Ομως, η ευρωπαϊκή τάξη ασφαλείας δεν είναι ένα ολοκληρωμένο προϊόν αλλά βρίσκεται συνεχώς υπό αναθεώρηση.
Οι συμφωνίες για την ασφάλεια της Ευρώπης χτίστηκαν σταδιακά, μέσα σε αρκετές δεκαετίες. Οι βάσεις τέθηκαν στη Διάσκεψη της Γιάλτας το 1945, όπου ο αμερικανός πρόεδρος Φράνκλιν Ρούζβελτ, ο βρετανός πρωθυπουργός Ουίνστον Τσόρτσιλ και ο σοβιετικός ηγέτης Ιωσήφ Στάλιν αναδιοργάνωσαν την Ευρώπη, χωρίζοντάς την σε σφαίρες επιρροής και θέτοντας την ευρωπαϊκή ασφάλεια σε πιο σταθερή και προβλέψιμη βάση.
Τρεις δεκαετίες αργότερα, στη Σύνοδο του Ελσίνκι, η Διάσκεψη για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη βοήθησε στη χαλάρωση των ψυχροπολεμικών εντάσεων. Στη δεκαετία του ’90 η Διάσκεψη θεσμοθετήθηκε ως Οργανισμός για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ).
Παρά τις κρίσιμες αυτές συμφωνίες, η πτώση της Σοβιετικής Ενωσης συντάραξε την Ευρώπη. Ο τελευταίος σοβιετικός ηγέτης Μιχαήλ Γκορμπατσόφ γνώριζε τις αλλαγές που θα αντιμετώπιζε η Ρωσία στις επόμενες δεκαετίες. «Ζούμε σε έναν νέο κόσμο» δήλωσε στην ομιλία που διέλυσε επισήμως τη Σοβιετική Ενωση στις 25 Δεκεμβρίου 1991. Μεταξύ 1989 και 1991 το Κρεμλίνο έχασε τον έλεγχο μιας περιοχής μεγαλύτερης από την ΕΕ.
Στον «νέο κόσμο» στον οποίο αναφέρθηκε ο Γκορμπατσόφ, ένα μέρος αυτής της χαμένης περιοχής κατέχει ξεχωριστή θέση στην καρδιά και στο μυαλό των ρώσων ηγετών: η Ουκρανία. Ο Γεβγκένι Πριμακόφ – που ήταν υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας όταν εγώ, ως Γενικός Γραμματέας του ΝΑΤΟ, διαπραγματεύτηκα τη συμφωνία που επέτρεψε την πρώτη διεύρυνση της Συμμαχίας μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου – μου επαναλάμβανε συχνά «η Ουκρανία είναι στην καρδιά μου».
Η ιδρυτική πράξη για τις αμοιβαίες σχέσεις ανάμεσα στη Συμμαχία και τη Ρωσία υπογράφηκε τον Μάιο του 1997. Στη σύνοδο κορυφής του ΝΑΤΟ στη Μαδρίτη, γύρω στις έξι εβδομάδες αργότερα, η Ουγγαρία, η Πολωνία και η Τσεχία προσκλήθηκαν να ενταχθούν. Οσο για την Ουκρανία, υπέγραψε τη Χάρτα για μια ξεχωριστή εταιρική σχέση με το ΝΑΤΟ. Δεν θα εντασσόταν στη Συμμαχία αλλά θα γινόταν προνομιακός συνομιλητής της Δύσης.
Αλλωστε η Ουκρανία είναι κρίσιμη για την ευρωπαϊκή ασφάλεια. Την εποχή που συνέβησαν οι τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, βρισκόμουν στην Κριμαία στη σύνοδο κορυφής της ΕΕ με τον τότε πρόεδρο της Ουκρανίας Λεονίντ Κούτσμα.
Με τα τραγικά νέα, ο κόσμος στράφηκε αλληλέγγυος προς την Αμερική αλλά η Ουκρανία παρέμεινε ψηλά στην ευρωπαϊκή ατζέντα ασφαλείας.
Νέες απειλές εμφανίστηκαν στις αρχές του 21ου αιώνα αλλά και με τον καιρό. Η Ρωσία αισθανόταν όλο και πιο άβολα με τη μεταψυχροπολεμική τάξη που είχε επικεφαλής τις ηγεμονικές ΗΠΑ. Οπως δήλωσε ο ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν στη Διάσκεψη Ασφαλείας του Μονάχου το 2007, «το μονοπολικό μοντέλο είναι όχι μόνο απαράδεκτο αλλά και αδύνατο στον σημερινό κόσμο».
«Η αναδιάταξη του πρώην σοβιετικού χώρου ήταν ιδιαιτέρως αποδιοργανωτική για τη ρωσική εξωτερική πολιτική, που έχει μια εδαφική αντίληψη της ισχύος. Η σταδιακή μείωση του εδαφικού «προφυλακτήρα» της Ρωσίας – που αποτελείτο από χώρες στις οποίες ασκούσε ισχυρή επιρροή ή κανονικό έλεγχο – έκανε το Κρεμλίνο να αισθανθεί στριμωγμένο. Σε αυτό το πλαίσιο, η προοπτική να χάσει την Ουκρανία είναι ακόμη πιο απαράδεκτη από τη μονοπολική παγκόσμια τάξη για τη Ρωσία – το οποίο εξηγεί τη μαζική ανάπτυξη ρωσικού στρατού στα μακριά σύνορα ανάμεσα στις δυο χώρες. Η Ρωσία δεν φαίνεται έτοιμη να προσπαθήσει να προσαρτήσει ολόκληρη την Ουκρανία. Παρ’ όλα αυτά, το Κρεμλίνο είναι σαφώς προσανατολισμένο στο να κρατήσει την Ουκρανία εντός της δικής του σφαίρας επιρροής. Ουσιώδες κομμάτι της ευρωπαϊκής τάξης ασφαλείας είναι οι ιδρυτικές της αρχές, και η παράνομη προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία το 2014 σαφώς τις παραβίασε – ιδίως τον σεβασμό στην εδαφική ακεραιότητα των κρατών. Δυστυχώς η παρούσα τεταμένη κατάσταση κατά μήκος των ουκρανικών συνόρων βάζει σε κίνδυνο τη σταθερότητα στην Ουκρανία και, συνεπώς, την ασφάλεια στην Ευρώπη.
Οι προσπάθειες να βρεθεί διπλωματική λύση στην κρίση σαφώς επείγουν και πολλές πραγματοποιήθηκαν τις τελευταίες εβδομάδες. Αλλά ενώ η Ρωσία διεξάγει συνομιλίες για την ασφάλεια με τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ, και συμμετέχει σε συναντήσεις στο πλαίσιο του ΟΑΣΕ, οι διαπραγματεύσεις βρίσκονται σε αδιέξοδο.
Η ΕΕ πρέπει να υποστηρίξει και άλλες προσπάθειες για εξεύρεση διπλωματικής λύσης, όπως το αποκαλούμενο σχήμα της Νορμανδίας, μια ανεπίσημη ομάδα επαφής που περιλαμβάνει τη Γαλλία, τη Γερμανία, τη Ρωσία και την Ουκρανία και η οποία δημιουργήθηκε το 2014 για να λύσει την κρίση στο Ντονμπάς της Ανατολικής Ουκρανίας.
Αλλά ενώ αυτή η διαδικασία προχωρεί, η ΕΕ πρέπει να βεβαιωθεί ότι η φωνή της θα ακουστεί και θα εκπροσωπηθεί επαρκώς στις διαπραγματεύσεις αυτές. Οπως σωστά σημείωσε ο ύπατος εκπρόσωπος της ΕΕ για την Εξωτερική Πολιτική και την Ασφάλεια Ζοζέπ Μπορέλ, η ΕΕ «δεν μπορεί να είναι ουδέτερος παίκτης» σε συνομιλίες που επηρεάζουν ευθέως την ευρωπαϊκή ασφάλεια. Δεδομένης της δηλωμένης προσήλωσης του αμερικανού προέδρου Τζο Μπάιντεν στην αρχή «τίποτα για σένα χωρίς εσένα», φαίνεται ότι την άποψη του Μπορέλ μοιράζονται και στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού.
Πέρα από τις αρχές, υπάρχουν οι πρακτικοί συλλογισμοί. Η ΕΕ έχει αλλάξει βαθιά αφότου οικοδομήθηκε η μεταψυχροπολεμική αρχιτεκτονική της ευρωπαϊκής ασφάλειας. Διευρύνθηκε από 12 μέλη σε 27, και έγινε το μεγαλύτερο εμπορικό μπλοκ στον κόσμο. Και με την Κοινή Ευρωπαϊκή Εξωτερική Πολιτική και Ασφάλεια έχει συγκεντρώσει όλα τα εργαλεία για μια αποτελεσματική εξωτερική πολιτική. Τώρα πρέπει απλώς να τα εφαρμόσει. Ο Γκορμπατσόφ είπε στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου ότι ο κόσμος είχε αλλάξει. Η Ευρώπη άλλαξε επίσης και, για να συνεχίσει να υπάρχει ειρήνη, η ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική ασφαλείας πρέπει να αντικατοπτρίζει τη νέα αυτή πραγματικότητα.
Ο κ. Χαβιέ Σολάνα είναι πρώην ύπατος εκπρόσωπος της ΕΕ για την Εξωτερική Πολιτική και Ασφάλεια, πρώην γενικός γραμματέας του ΝΑΤΟ και πρώην υπουργός Εξωτερικών της Ισπανίας, είναι πρόεδρος του EsadeGeo και συνεργάτης του Brookings Institution.
