Η Τουρκία και το Αζερμπαϊτζάν συνδέονται με ισχυρούς εθνοτικούς, πολιτιστικούς και ιστορικούς δεσμούς και αναφέρονται στη μεταξύ τους σχέση ως σχέση μεταξύ «δύο κρατών – ενός έθνους». Η Τουρκία ήταν η πρώτη χώρα που αναγνώρισε την ανεξαρτησία του Αζερμπαϊτζάν το 1991, μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και οι δύο χώρες έχουν αναπτύξει έκτοτε ισχυρούς οικονομικούς και πολιτικο-στρατιωτικούς δεσμούς.
Οι συνολικές επενδύσεις του Αζερμπαϊτζάν στην Τουρκία για την περίοδο 2002-2019 είναι ύψους 19,5 δισεκατομμυρίων δολαρίων, ενώ οι τουρκικές στο Αζερμπαϊτζάν για την ίδια περίοδο άγγιξαν τα 11 δισεκατομμύρια δολάρια. Η κρατική εταιρεία πετρελαίου του Αζερμπαϊτζάν SOCAR είναι ο μεγαλύτερος ξένος επενδυτής στην Τουρκία. Επιπλέον, από το τουρκικό έδαφος περνούν σημαντικοί αγωγοί του αζερικού φυσικού αερίου. Στις 19 Οκτωβρίου του 2018, στην τουρκική πόλη Σμύρνη πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια του διυλιστηρίου πετρελαίου STAR της κρατικής πετρελαϊκής εταιρείας SOCAR του Αζερμπαϊτζάν για την παραγωγή νάφθας, καυσίμου ντίζελ, αεροπορικής κηροζίνης, υγροποιημένου αερίου και άλλων προϊόντων, εκτός από τη βενζίνη και το μαζούτ (προγραμματισμένη δυναμικότητα – 10 εκατομμύρια τόνοι ετησίως).
Η Τουρκία είναι ο κύριος εταίρος του Αζερμπαϊτζάν και στον τομέα της στρατιωτικής συνεργασίας. Οι αμυντικές σχέσεις των δύο χωρών στηρίζονται σε δύο νομικούς πυλώνες. Ο πρώτος πυλώνας είναι οι νομικές ρυθμίσεις του Ιανουάριου του 1992 και προβλέπουν την εκπαίδευση στρατιωτικού προσωπικού του Αζερμπαϊτζάν στην Τουρκία. Τούρκοι στρατιωτικοί και καθηγητές εκπαιδεύουν τις ειδικές δυνάμεις του Αζερμπαϊτζάν. Ο δεύτερος πυλώνας είναι η συμφωνία που υπεγράφη το Σεπτέμβριο του 2010 περί «Στρατιωτικού Συνεταιρισμού και Αμοιβαίας Αλληλοβοήθειας», με δεκαετή ισχύ και δυνατότητα ανανέωσης για άλλα δέκα χρόνια. Ξεχωριστή σημασία προσλαμβάνει και η στήριξη των μονάδων του Ναχιτσεβάν από την 3η Στρατιά των Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων (ΤΕΔ). Οι Ένοπλες Δυνάμεις του Αζερμπαϊτζάν συνεργάζονται στενά με τις ΤΕΔ σε πολλούς τομείς, που αποτελεί προέκταση των στενών φυλετικών δεσμών των δύο λαών αλλά και των κοινών τους συμφερόντων. Ο Πρόεδρος του Αζερμπαϊτζάν Ιλχάμ Αλίεφ και ο Πρόεδρος της Τουρκίας Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, στις 15 Ιουνίου 2021 στο πλαίσιο της επίσημης διήμερης επίσκεψης του Τούρκου ηγέτη, στην πόλη Σούσα υπέγραψαν κοινή δήλωση για τις συμμαχικές σχέσεις, που ορίζει έναν οδικό χάρτη για τις διμερείς σχέσεις.
«Δεν είναι μυστικό ότι η Τουρκία δεν είναι μόνο ο φίλος και εταίρος μας, αλλά μια αδελφική χώρα για μας. Υποστηρίζουμε και θα συνεχίσουμε να υποστηρίζουμε την Τουρκία χωρίς κανέναν δισταγμό σε όλες τις υποθέσεις. Έχουμε την υποστήριξη σε όλα τα ζητήματα από τους Τούρκους αδερφούς μας και τους υποστηρίζουμε κι εμείς σε όλα τα ζητήματα, συμπεριλαμβανομένων των ερευνών τους στην Ανατολική Μεσόγειο», αναφέρει ο Ιλχάμ Αλίγιεφ, αποκαλώντας την Τουρκία ως «φίλο και εταίρο και αδελφική χώρα», μια Τουρκία που έχει υπό την κατοχή της τμήματα άλλων χωρών, όπως στην Κύπρο και την Συρία.
Από την αρχή του πρώτου πολέμου του Καραμπάχ, η Τουρκία έχει υποστηρίξει πλήρως το Αζερμπαϊτζάν. Το 1993, η Τουρκία απέκλεισε μονομερώς τα αρμενιοτουρκικά σύνορα. Η τουρκική κυβέρνηση υπόσχεται να ανοίξει τα σύνορα υπό τον όρο ότι η Αρμενία θα σταματήσει να επιδιώκει τη διεθνή αναγνώριση της Γενοκτονίας των Αρμενίων και θα αποσύρει τα στρατεύματα από τη ζώνη σύγκρουσης στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Η Τουρκία παρείχε πολιτική και στρατιωτική υποστήριξη και στο Αζερμπαϊτζάν κατά τον δεύτερο πόλεμο του Καραμπάχ το 2020. Μετά τον πόλεμο του 2020 με την άμεση συμμετοχή της Τουρκίας και ξένων ενόπλων τρομοκρατικών ομάδων εκ μέρους της, με τη μεσολάβηση του Ρώσου Προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν υπεγράφη τριμερής δήλωση (Αζερμπαϊτζάν, Αρμενία, Ρωσία) για τον τερματισμό όλων των εχθροπραξιών στη ζώνη σύγκρουσης του Ναγκόρνο Καραμπάχ προκειμένου να σταματήσει η επιθετικότητα που εξαπολύθηκε κατά του Αρτσάχ και του λαού του. Ακόμα και μετά τη λήξη του πολέμου και την υπογραφή της δήλωσης κατάπαυσης του πυρός, η Τουρκία συνεχίζει να υποστηρίζει το Αζερμπαϊτζάν.
Η Αρμενία και το Αρτσάχ εφαρμόζουν με συνέπεια τις διατάξεις της τριμερούς δήλωσης, ενώ μόλις ένα μήνα μετά την υπογραφή της δήλωσης, παρά τη δέσμευσή των μερών για υλοποίηση των σημείων από τη στιγμή της υπογραφής, οι ένοπλες δυνάμεις του Αζερμπαϊτζάν εισέβαλαν στο Khtsaberd, στα χωριά Old Tagher, στην περιοχή Χαντρούτ του Αρτσάχ, σκοτώνοντας και αιχμαλωτίζοντας Αρμένιους. Επιπλέον, μετά την αποχώρηση των αρμενικών στρατευμάτων από τις περιοχές που αναφέρονται στο έγγραφο, το Αζερμπαϊτζάν απάντησε με διείσδυση των ενόπλων δυνάμεών στο κυρίαρχο έδαφος της Δημοκρατίας της Αρμενίας, με συνεχιζόμενες παράνομες ενέργειες.
Οι παραβιάσεις της κατάπαυσης του πυρός που ορίζεται από την τριμερή δήλωση είναι τακτικές εκ μέρους των Ενόπλων Δυνάμεων του Αζερμπαϊτζάν. Επιπλέον το Αζερμπαϊτζάν δεν έχει ακόμη εφαρμόσει το 8ο σημείο της δήλωσης της 9ης Νοεμβρίου 2020, κρατώντας ομήρους πολλούς Αρμένιους αιχμαλώτους πολέμου και άλλους κρατούμενους, κάτι που αποτελεί κατάφωρη παραβίαση όχι μόνο της τριμερούς δήλωσης, αλλά και του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου.
Το τελευταίο σημείο της τριμερής δήλωσης αναφέρει “Όλες οι οικονομικές και συγκοινωνιακές συνδέσεις στην περιοχή ξεμπλοκαρίζονται. Η Δημοκρατία της Αρμενίας εγγυάται την ασφάλεια των δομών μεταφορών προκειμένου να οργανώσει την απρόσκοπτη κυκλοφορία πολιτών, οχημάτων και εμπορευμάτων στις δύο κατευθύνσεις των δυτικών περιοχών της Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν με την «Αυτόνομη Δημοκρατία του Ναχιτσεβάν». Ο έλεγχος της κυκλοφορίας διενεργείται από την Υπηρεσία Συνοριακής Φύλαξης της Ρωσικής Ομοσπονδίας”. Σκόπιμα παραμορφώνοντας και σχολιάζοντας αυθαίρετα τις διατάξεις της τριμερής δήλωσης για την απεμπλοκή υποδομών στην περιοχή, το Αζερμπαϊτζάν διαδίδει την ιδέα του λεγόμενου «διαδρόμου του Ζανγκεζούρ» (μιας περιοχής στρατηγικής σημασίας για την Αρμενία, αφού βρίσκεται στα σύνορα με το Ιράν και εξασφαλίζει την σύνδεση της Αρμενίας με το Ιράν), απειλώντας με χρήση βίας, το οποίο όχι μόνο έρχεται σε αντίθεση με το «ειρηνικό πνεύμα» της τριμερής δήλωσης, αλλά και υπονομεύει τις προσπάθειες για μείωση της έντασης στην περιοχή.
Επίσης ο διάδρομος Ζανγκεζούρ αμφισβητεί την εδαφική ακεραιότητα της Αρμενίας, καθώς δεν προϋποθέτει διέλευση με τελωνειακά σημεία και μηχανισμούς ελέγχου από την Αρμενία, γεγονός που υποδηλώνει ότι ο διάδρομος αυτός μπορεί να χρησιμοποιηθεί για στρατιωτική συνεργασία μεταξύ των δύο χωρών. Επιπλέον, μη επιτρέποντας να εξασφαλιστεί η ασφάλεια του διαδρόμου εκ μέρους της Αρμενίας, δεν μπορεί κανείς να είναι σίγουρος ότι κάποια στιγμή δεν θα κλειστεί από τους ξένους ελεγκτές, αποκόπτοντας έτσι όλη την περιοχή Syunik από την Αρμενία και την σύνδεσή της με το Ιράν. Επομένως, το αζερότουρκικο αυτό το σχέδιο δεν έχει οικονομικούς στόχους, αλλά πολιτικούς, και η σημασία της για τις δύο πλευρές είναι στρατιωτικο-στρατηγική.
Συμπερασματικά λοιπόν, ενώ η Τουρκία μέχρι πρότινος είχε βάλει προϋποθέσεις για το άνοιγμα των συνόρων με την Αρμενία, εκ των οποίων ήταν και το ζήτημα του Καραμπάχ (καθώς επίσης και η άρνηση της διεθνούς αναγνώρισης της Γενοκτονίας των Αρμενίων) τώρα έχει προσθέσει και το λεγόμενο «Διάδρομο Ζάνγκεζούρ», που δεν συμβάλλει στην σταθερότητα και την ειρηνική ανάπτυξη στην περιοχή, επειδή η ειρήνη μπορεί να υπάρχει μόνο μέσω ασφαλείας. Οι επίμονες αντιαρμενικές πολιτικές που ακολουθεί η ηγεσία του Αζερμπαϊτζάν, η εθνοκάθαρση στα εδάφη του Αρτσάχ που ελέγχονται από το Αζερμπαϊτζάν ως αποτέλεσμα της χρήσης βίας, η κατοχή της αρμενικής πόλης Shushi, η καταστροφή και βεβήλωση της αρμενικής πολιτιστικής και θρησκευτικής κληρονομιάς, καθώς και η παρεμπόδιση των Διεθνων ανθρωπιστικων οργανώσεων στο Αρτσάχ αποδεικνύουν ότι η εγγύηση του δικαιώματος ζωής σε ένα ασφαλές και αξιοπρεπές Αρτσάχ είναι αδύνατη υπό τη δικαιοδοσία ή τον έλεγχο του Αζερμπαϊτζάν.
*H Αναήτ Ναλμπαντιάν είναι Διδάκτωρ Διεθνών Σχέσεων στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και καθηγήτρια στο Κρατικό Πανεπιστήμιο του Γιερεβάν.
