Διανύουμε μια εποχή που οι μεγάλες προκλήσεις του μέλλοντος έχουν πια γίνει ορατές. Η πανδημία λειτούργησε σαν μεγεθυντικός φακός και γκρέμισε τις βεβαιότητες στις οποίες είχε οχυρωθεί η ανθρωπότητα. Οι μεγατάσεις, οι μακροπρόθεσμες δηλαδή κινητήριες δυνάμεις αλλαγής που θα μας οδηγήσουν στις επόμενες δεκαετίες, διαγράφουν έναν κόσμο μεταβαλλόμενο, πολύπλοκο και ασαφή. Ασθενή και ηχηρά σήματα εκπέμπονται διεθνώς για τις επιπτώσεις που θα έχουν αυτές οι αλλαγές στη ζωή, στις κοινωνίες, στον πλανήτη.
Ο παγκόσμιος συναγερμός για την κλιματική αλλαγή χτυπά πια δυνατά. Τα δέκα πιο ακραία καιρικά φαινόμενα στοίχισαν μέσα στο 2021 τη ζωή σε 1.075 ανθρώπους και εκτόπισαν από τις οικίες τους πάνω από 1,3 εκατομμύρια. Η πανδημία του κορωνοϊού πρόβαλε εικόνες ενός μέλλοντος χωρίς αφθονία. Η έλλειψη πρώτων υλών, η δυσκολία διανομής, οι αυξήσεις στις τιμές των αγαθών, η διάλυση των εργασιακών σχέσεων κλονίζουν την αίσθηση της διαθεσιμότητας, της ευκολίας, της ταχύτητας που έμοιαζε αυτονόητη. Η κρίση που ξεκίνησε με τα lockdowns επιτάθηκε από τον αποκλεισμό της Διώρυγας του Σουέζ λόγω της ακινητοποίησης του γιγαντιαίου πλοίου «Ever Given» εξαιτίας σειράς παραγόντων, μεταξύ των οποίων και οι καιρικές συνθήκες.
Η ευκαιρία για την Ελλάδα
Η αναγνώριση αυτών των μεγατάσεων προσφέρει μια ματιά στα πιθανά μέλλοντα, επιτρέποντας σε επιστήμονες, αναλυτές, κυβερνήσεις να γυρίσουν τον τροχό της πρόβλεψης και της δράσης που θα ανακόψει τις αρνητικές επιπτώσεις και θα αναδείξει τις θετικές.
«Το μέλλον δεν είναι κάτι που σε επισκέπτεται, το δημιουργείς» λέει μιλώντας στο «Βήμα» ο πρόεδρος της Επιτροπής Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού και Ερευνας για το Μέλλον, κ. Γιάννης Μαστρογεωργίου, επικεφαλής της νεότευκτης Ειδικής Γραμματείας Προοπτικής Διερεύνησης.
Προσδιορίζοντας και αναλύοντας τα megatrends του 2040, η ομάδα Foresight υπό τον Πρωθυπουργό έχει αποκρυσταλλώσει τα σημαντικότερα ζητήματα που θα καθορίσουν την πορεία της Ελλάδας τις επόμενες δύο δεκαετίες. «Βασικό ζητούμενο είναι να προετοιμαστούμε κατάλληλα για τα εναλλακτικά σενάρια που έχουμε μπροστά μας, γιατί τελικά αυτό που θα βιώσουμε θα είναι ένα μέλλον κοινό για όλους» εξηγεί.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει απευθύνει ισχυρή σύσταση προς τα κράτη-μέλη να συστήσουν δομές για τη διερεύνηση του μέλλοντος και να αξιοποιήσουν εργαλεία προοπτικής διερεύνησης για την ανάπτυξη πολιτικών.
Με τον αυτοματισμό, την τεχνητή νοημοσύνη, τις νέες τεχνολογίες να γίνονται η απάντηση για μια σειρά «υπαρξιακά» ζητήματα, όπως η δημογραφική ανισορροπία, η βιωσιμότητα των συστημάτων υγείας και διατροφής, η διασφάλιση πράσινης και επαρκούς ενέργειας, η χώρα μας έχει μια πρώτης τάξεως ευκαιρία. Να πρωτοπορήσει στους τομείς της εκπαίδευσης, της Ηθικής στην Τεχνητή Νοημοσύνη, της ασφάλειας, που θα απασχολούν τις κοινωνίες όλο και περισσότερο, καθώς ο κόσμος μετακινείται προς μια ψηφιακή δημόσια σφαίρα, ενώ οι σχέσεις μετατοπίζονται από το κοινωνικό στο ατομικό.
Κλιματική κρίση και φυσικοί πόροι
Οπως αποτυπώνεται στην έκθεση «Megatrends 2040», η χώρα μας δεν θα μείνει αλώβητη από την κλιματική κρίση και την αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη που θα φθάσει κατ’ ελάχιστον τον 1,5 βαθμό έως το 2050, που θα αυξάνει σταδιακά τη συχνότητα και τη σφοδρότητα ακραίων φαινομένων, πυρκαγιών, τυφώνων, ξηρασίας, εκτοπίζοντας μεγάλα τμήματα του πληθυσμού του πλανήτη.
Μόλις την τελευταία δεκαετία 23 εκατομμύρια άνθρωποι πήραν τον δρόμο της μετανάστευσης εξαιτίας κλιματικών συνθηκών, ενώ έως το 2050 εκτιμάται ότι 200 εκατομμύρια θα βρίσκονται σε ανάγκη ανθρωπιστικής βοήθειας εξαιτίας καιρικών φαινομένων και κλιματικών αλλαγών.
Με την παγκόσμια ζήτηση για κάθε είδος φυσικών πόρων (νερό, τρόφιμα, ενέργεια, εδάφη, ορυκτά, μεταλλεύματα) να έχει αυξηθεί 10 φορές κατά τον 20ό αιώνα και να αναμένεται διπλασιασμός της ξανά ως το 2030 σε σχέση με το 2010, η απομάκρυνση από τη νοοτροπία της αφθονίας είναι αναπόφευκτη εάν θέλουμε να διατηρήσουμε την ισορροπία στον πλανήτη. Είναι χαρακτηριστικό ότι η ανθρωπότητα καταναλώνει τους πόρους 1,75 φορές ταχύτερα από την ικανότητα των οικοσυστημάτων να τους ανανεώνουν. Για την Ελλάδα, πρωτογενής παραγωγή, υδάτινοι πόροι, ποιότητα του εδάφους, τουρισμός, υποδομές θα επηρεαστούν σημαντικά. Η αύξηση παγκοσμίως του επιπέδου της θάλασσας, που ανεβαίνει κατά μέσο όρο 3,4 χιλιοστά ετησίως, θα έχει επιπτώσεις στις παράκτιες περιοχές, απειλώντας την οικονομική ανάπτυξη και την ευημερία των τοπικών κοινωνιών. Επίσης, με το 80%-85% των υδάτινων πόρων από επίγειους και υπόγειους ταμιευτήρες να δαπανάται για την άρδευση καλλιεργειών, προβλέπεται η ανάγκη αύξησης της έρευνας για εναλλακτικές πρώτες ύλες, βελτίωσης της διαχείρισης των υδάτινων πόρων, καθιέρωσης νέων καταναλωτικών προτύπων και στροφής στην κυκλική οικονομία.
Απαιτούνται καινοτόμες λύσεις
Η έντονη αστικοποίηση δημιουργεί οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές προκλήσεις που απαιτούν καινοτόμες λύσεις για την εξασφάλιση υψηλού βιοτικού επιπέδου και απαντήσεις στις περιβαλλοντικές προκλήσεις, όπως η αύξηση της ρύπανσης από τις μετακινήσεις, η πίεση στις υποδομές, η διαχείριση των απορριμμάτων.
Οσο για τις αυξημένες απαιτήσεις επικοινωνίας και συνδεσιμότητας που θα βάλουν και τις πόλεις μας στην τροχιά των smart cities, συμβάλλοντας στη λελογισμένη διαχείριση πόρων, η έρευνα και η παροχή καινοτόμων προϊόντων αποτελούν μονόδρομο. Η «ανοιχτή επιστήμη», η συμμετοχή των πολιτών, η διάχυση των ερευνητικών αποτελεσμάτων και η συνεργατική διεπιστημονική έρευνα θα αποτελέσουν παράγοντα-«κλειδί», ενώ το ψηφιακό χάσμα και ο αναλφαβητισμός θα είναι κρίσιμα για την κοινωνική συνοχή.
Δημογραφική ανισορροπία
Από τα κορυφαία ζητήματα που θα απασχολήσουν τη χώρα μας είναι το δημογραφικό, καθώς το 2050 η Ελλάδα εκτιμάται ότι θα βρίσκεται στην 4η θέση παγκοσμίως με τη μεγαλύτερη συρρίκνωση του πληθυσμού σε παραγωγική ηλικία. Επίσης, θα υποστεί τη μεγαλύτερη μείωση του συνολικού δείκτη παραγωγικότητας στην Ευρωπαϊκή Ενωση λόγω των επιπτώσεων της γήρανσης του πληθυσμού. Αυτό θα έχει προφανείς επιπτώσεις στην απασχόληση και στην οικονομική ανάπτυξη, στη βιωσιμότητα των δημόσιων οικονομικών και των συστημάτων Υγείας και συνταξιοδότησης, ενώ θα παραστεί ανάγκη για νέες υπηρεσίες και προϊόντα εστιασμένα κυρίως στις μεγαλύτερες ηλικίες. Είναι δε πιθανή περαιτέρω αύξηση της αστικοποίησης, καθώς ο πληθυσμός γερνάει και αναζητεί πιο ολοκληρωμένες υπηρεσίες φροντίδας.
Αν και η ΕΕ διαθέτει από τα καλύτερα συστήματα Υγείας, απαιτείται βελτίωση σε καινοτόμους τομείς, όπως η τηλεϊατρική και η εξατομικευμένη θεραπεία, ενίσχυση του υγειονομικού προσωπικού και εκσυγχρονισμός των υποδομών. Η γήρανση του πληθυσμού δημιουργεί μεγάλες ευκαιρίες για τον κλάδο της Υγείας, παράλληλα με τη δημιουργία ενός ασφαλούς πανευρωπαϊκού health data cloud.
Ευκαιρίες από τη στροφή σε premium αγαθά και υπηρεσίες
Η χώρα μας μπορεί να ωφεληθεί από trends που εκ πρώτης όψεως δεν φαίνεται να την αγγίζουν. Με την ανάπτυξη για τις επόμενες δεκαετίες να οδηγείται από την Ασία, ο κόσμος βαίνει προς μια αναπτυσσόμενη μεσαία τάξη, η οποία θα στρέφεται όλο και πιο έντονα προς την κατανάλωση αγαθών και υπηρεσιών «πολυτελείας». Μέχρι το 2030, σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, Κίνα και Ινδία θα αντιπροσωπεύουν το 66% του παγκόσμιου πληθυσμού μεσαίας τάξης και το 59% της αντίστοιχης κατανάλωσης. Εξέλιξη που επιφυλάσσει τεράστιες ευκαιρίες για μια χώρα όπως η Ελλάδα, η οποία στηρίζεται στον τουρισμό, διαθέτει καλές κλιματικές συνθήκες, υψηλής ποιότητας διατροφή και μπορεί να προσφέρει premium υπηρεσίες.
Ο διασυνδεδεμένος κόσμος βρίσκεται ήδη εδώ
Υστερα από περίπου έναν χρόνο εξουθένωσης μπροστά στις οθόνες, με τα σπίτια να μετατρέπονται σε γραφεία, αίθουσες συσκέψεων, τάξεις, παιδικούς σταθμούς, γυμναστήρια, σινεμά, μια νέα καθημερινότητα έχει επικρατήσει. Πολυεθνικές εταιρείες, όπως Google, Microsoft, Walmart, έχουν ήδη καθιερώσει υβριδικά μοντέλα που συνδυάζουν γραφείο και «Work From Home» (WFH). Ετσι, μετά τις μικρότερες ή μεγαλύτερες ανακαινίσεις σπιτιών που έσπασαν ταμεία το 2020, τώρα και οι χώροι εργασίας ανασχεδιάζονται, με αποστάσεις, ανελκυστήρες χωρίς αφή, hotdesks, δηλαδή γραφεία και υπολογιστές που χρησιμοποιούνται προσωρινά από όποιον τα χρειάζεται, οθόνες, έξυπνους πίνακες, κάμερες 360 μοιρών.
Ανάλυση της McKinsey που συμπεριέλαβε πάνω από 2.000 σε περίπου 800 επαγγέλματα κατέληξε στο συμπέρασμα ότι 20%-25% των εργαζομένων θα μπορεί να δουλεύει απομακρυσμένα μεταξύ τριών και πέντε ημερών την εβδομάδα, χωρίς απώλεια παραγωγικότητας. Αυτό αντιπροσωπεύει τέσσερις-πέντε φορές περισσότερη τηλεργασία από την προ COVID-19 εποχή και μπορεί να προκαλέσει μεγάλη αλλαγή στη γεωγραφία της εργασίας. Οι χώροι γραφείων θα μειωθούν κατά 30%, εταιρείες θα μετατοπιστούν σε προάστια και μικρότερες πόλεις, ενώ οι ψηφιακοί νομάδες γίνονται μια αναδυόμενη πηγή πλούτου για περιοχές και χώρες που μπορούν να προσφέρουν υψηλή διασυνδεσιμότητα και ποιότητα ζωής. Σε αυτόν τον χάρτη μπορεί να διεκδικήσει μια θέση και η Ελλάδα.
Ο διασυνδεδεμένος κόσμος βρίσκεται ήδη εδώ. Τα σπίτια, τα δίκτυα ηλεκτρισμού, υδροδότησης, θέρμανσης, οι συσκευές γίνονται πιο «έξυπνα» χάρη στο Διαδίκτυο των Πραγμάτων (Internet of Things), ενώ το 5G εξαπλώνεται με ταχύτητα. Είναι χαρακτηριστικό ότι έως το 2030 οι διασυνδεδεμένες συσκευές αναμένεται να εκτιναχθούν στα 200 δισ. από τα 30 δισ. το 2020. Αυτό δείχνουν και οι τάσεις στην αγορά ειδών τεχνολογίας πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών, που όπως φαίνεται το 2023 θα βρεθεί μπροστά σε ένα μοναδικό ορόσημο. Πάνω από το ήμισυ του παγκόσμιου ΑΕΠ έως τότε θα παράγεται ψηφιακά, με τη λέξη του μέλλοντος να είναι το metaverse.
Κλικ στην κατανάλωση
Η ανάγκη για online αγορές έγινε πλέον καθιερωμένη συνήθεια, φωτογραφίζοντας και τις τάσεις στην κατανάλωση, στη διατροφή, στο ευ ζην. Τα στοιχεία δείχνουν ότι το 60% των Ελλήνων έκαναν ηλεκτρονικές αγορές κατά το πρώτο τρίμηνο του 2021, αυξημένοι κατά 22% σε σχέση με το ίδιο διάστημα της προηγούμενης χρονιάς. Βεβαίως το lockdown στο λιανεμπόριο, αλλά και οι περιορισμοί για τους μη εμβολιασμένους συρρίκνωσαν τις δυνατότητες, όμως η τάση ήρθε για να μείνει. Είναι χαρακτηριστικό ότι, σύμφωνα με έρευνα του Ινστιτούτου Ερευνας Λιανεμπορίου Καταναλωτικών Αγαθών (ΙΕΛΚΑ), οι έξι στους δέκα θα συνεχίσουν να αποφεύγουν τον συγχρωτισμό στα καταστήματα και μετά την επιστροφή στην κανονικότητα.
Οπως καταγράφεται, το κοινό που αγοράζει online τρόφιμα και γενικά είδη σουπερμάρκετ συστηματικά έφτασε στο 12% το 2021 έναντι του οριακού 1%-2% το 2019. Προϊόντος του χρόνου οι e-αγοραστές, πέρα από την υγειονομική ασφάλεια που αισθάνονται, συνεκτιμούν πια σε ποσοστό 59% την ευκολία μεταφοράς, ακολουθεί η αποφυγή του κόστους μεταφορών με 30%, η ευκολία και η ταχύτητα των αγορών, αμφότερες σε ποσοστό 28%, και η αναζήτηση προσφορών με 25%. Παράγοντες που τους οδηγούν στη διατήρηση αυτής της συνήθειας.
Στροφή στην ευζωία
Οι τάσεις που αναμένεται να διαμορφώσουν τις καταναλωτικές συνήθειες των επόμενων ετών φωτίστηκαν μέσα στην πανδημία. Η θωράκιση του οργανισμού μας απέναντι στην COVID-19, αλλά και η χαλάρωση των έντονων ρυθμών της καθημερινότητας στο πρώτο lockdown έφεραν νέες συνήθειες, γυμναστική στο σπίτι, υπαίθρια άθληση, online γιόγκα, καθώς και στροφή σε βιώσιμους και συνάμα διασκεδαστικούς τρόπους μετακίνησης, όπως το ποδήλατο ή το πατίνι.
Σε διεθνή έρευνα της Accenture, το 60% των ερωτηθέντων απάντησαν πως αφιερώνουν περισσότερο χρόνο στην προσωπική φροντίδα και ψυχική ευεξία, ενώ 57% άρχισαν να ασκούνται περισσότερο στο σπίτι. Νέες ανάγκες που δημιούργησαν μέσα στην πανδημία και ένα νέο είδος ταξιδιού, τον λεγόμενο «τουρισμό ανοσίας», με παγκοσμίου φήμης καταλύματα να προσφέρουν ολιστικά προϊόντα που συνδυάζουν εξετάσεις, θεραπείες, ασκήσεις και διατροφή για την τόνωση του ανοσοποιητικού.
Ακολουθώντας τα διεθνή trends, όπως αναδεικνύει έρευνα του ΙΕΛΚΑ, στη χώρα μας καταγράφεται ένας σημαντικός αριθμός ανθρώπων που στρέφονται στη χορτοφαγική δίαιτα. Σήμερα, δηλώνουν χορτοφάγοι 400.000 πολίτες (4%), με τους μισούς εξ αυτών να αυτοπροσδιορίζονται ως vegans (δεν καταναλώνουν καθόλου ζωικά προϊόντα) και οι άλλοι μισοί ως vegeterians (δεν καταναλώνουν κρέας, ψάρι κ.λπ.).
Από τον εν αναμονή στον ενάρετο πολίτη
Ο αυτοματισμός είναι ήδη πανταχού παρών διασπώντας τους παραδοσιακούς κρίκους στην αλυσίδα της εργασίας και της κοινωνίας. Επαγγέλματα χάνονται, ενώ ο ψηφιακός αναλφαβητισμός αφήνει μέρος του εργατικού δυναμικού στο περιθώριο, δημιουργώντας συνθήκες επισφάλειας. «Οσο ενισχύεται η οικονομία της πλατφόρμας, θα γινόμαστε μάρτυρες της υποχώρησης του κοινωνικού συμβολαίου, οι ανισότητες θα εντείνονται και θα υποβαθμίζεται το ανθρώπινο κεφάλαιο. Η ανάγκη για πολιτικές που θα ενισχύσουν την κοινωνική συνοχή και θα κάνουν πιο συμπεριληπτικό το πεδίο της εργασίας θα είναι επιτακτική» επισημαίνει μιλώντας στο «Βήμα» ο κ. Χαράλαμπος Τσέκερης, αντιπρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής Βιοηθικής και Τεχνοηθικής και ερευνητής του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ).
Οπως λέει χαρακτηριστικά, «η τεχνολογία είναι ο ελέφαντας στο δωμάτιο». Η διατάραξη της κοινωνικής σφαίρας γεννά αρνητισμό, ρητορική μίσους, περιβάλλοντα συλλογικής τυφλότητας. Η μετάβαση στην ψηφιακή δημόσια σφαίρα ευνοεί τις ακραίες συμπεριφορές και νοοτροπίες, όσο η τεχνολογία παραμένει αρρύθμιστη ηθικά, ενώ «η αίσθηση αδικίας και ανισότητας είναι η κινητήρια δύναμη του λαϊκισμού».
Η εξέλιξη όμως είναι αναπόφευκτη και η Τεχνητή Νοημοσύνη θα είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της. «Ζητούμενο είναι να αγκαλιάσουμε την τεχνολογία και να την κάνουμε κομμάτι της ζωής μας. Σήμερα, έχουμε έλλειμμα κατανόησης της τεχνολογικής πραγματικότητας και αυτό φέρνει εσωστρέφεια και οπισθοδρόμηση. Ωστόσο το μέλλον απαιτεί ευθύνη και δράση. Για να προχωρήσουμε, χρειάζεται εγγραμματοσύνη του μέλλοντος, να μην εγκλωβιστούμε στο σημερινό status quo» σημειώνει, υπογραμμίζοντας τη σημασία να επιβραδύνουμε από τους ιλιγγιώδεις ρυθμούς των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, να συζητήσουμε και να σχεδιάσουμε πώς θα είναι το κοινό μας μέλλον, οι θεσμοί και οι αξίες μας.
Στο κακό σενάριο για τη συνύπαρξη ανθρώπου και τεχνολογίας, ο ψηφιακός κόσμος κάνει τους ανθρώπους απαθείς, δημιουργούν τις δικές τους επιμέρους αλήθειες χωρίς να αναζητούν την κοινή αλήθεια, ενώ επικρατούν προχωρημένος ατομικισμός, πολιτισμική υποχώρηση και αλλοίωση του δημοκρατικώς σκέπτεσθαι. «Η άυλη κατανάλωση της εμπειρίας στον ψηφιακό κόσμο μάς κάνει εν αναμονή πολίτες» αναφέρει ο κ. Τσέκερης, τονίζοντας ότι όλες οι κρίσεις από εδώ και πέρα θα συνδέονται με τη Δημοκρατία.
Στο μονοπάτι της εξέλιξης, η κατάκτηση μιας βιώσιμης ψηφιακής Δημοκρατίας που θα στηρίζεται στη ρύθμιση, στην ψηφιακή εποπτεία και στον δημόσιο έλεγχο, υψώνοντας ανάχωμα στον ψηφιακό αυταρχισμό, είναι η λύση για να αποφύγουμε το σκοτεινό σενάριο. Το μεγάλο στοίχημα είναι να γίνει μια επανάσταση στην Παιδεία και στην εκπαίδευση με το βλέμμα στο μέλλον. Η χώρα μας σε αυτό το πεδίο μπορεί να φωτίσει τον δρόμο, πιάνοντας τον μίτο από την αριστοτελική ηθική και αρθρώνοντας τον δικό της λόγο για την Ηθική στην τεχνολογία και την επιστήμη και συμβάλλοντας στη διάπλαση του ενάρετου ψηφιακού πολίτη. «Αυτή είναι η αξία της προσαρμογής σε μια διαφορετική κοινωνία που επηρεάζεται από τα δεδομένα, τους αλγορίθμους, τα ψηφιακά δίκτυα. Εχουμε χάσει τις προηγούμενες επαναστάσεις. Σήμερα όμως μπορούμε να παίξουμε ρόλο στην υπό διαμόρφωση νέα εποχή».
