Απομόνωση, άγχος και αβεβαιότητα: τα τρία Α που έφερε στη ζωή μας η πανδημία και τα οποία, όπως όλα δείχνουν, έχουν τρομακτικές επιπτώσεις στην ψυχολογία των παιδιών. Αθώες ψυχές που αρχίζουν να αισθάνονται ενοχή για την επαφή τους με τον παππού ή τη γιαγιά, που παίζουν στις αυλές των σχολείων με μάσκα και μαθαίνουν να κρατούν τις αποστάσεις από τους συμμαθητές τους. Μαθητές που έχοντας χάσει βασικά σκαλοπάτια στην εκπαίδευση, θα αφήσουν το σχολείο πιο νωρίς. Η πανδημία και τα περιοριστικά μέτρα που έφεραν οι προσπάθειες για την αντιμετώπισή της αποδεικνύονται βαρύ φορτίο για τις παιδικές ψυχές και όπως λένε οι ειδικοί, οι επιπτώσεις της δεν αφορούν μόνο το παρόν, αλλά θα τις δούμε να ξεδιπλώνονται και στο μέλλον.

Οπως αναφέρει στο «Βήμα» η κυρία Μαρία Ευρυδίκη Ζαφειρίου, παιδοψυχολόγος, «άγχος, απογοήτευση, ματαίωση, θλίψη, μοναξιά, χαμηλή αυτοεκτίμηση και χαμηλά κίνητρα είναι ανάμεσα στις πιο κοινές επιπτώσεις της πανδημίας στην ψυχική υγεία παιδιών και εφήβων. Αυτά τα προβλήματα συχνά εξωτερικεύονται ως κατάθλιψη, κρίσεις πανικού, αυτοτραυματισμοί, απομόνωση, επιθετική συμπεριφορά, αδυναμία ανταπόκρισης σε δυσκολίες, σχολική αποφυγή και παραίτηση».

Οσον αφορά τις διαφορετικές ηλικιακές ομάδες η κυρία Ζαφειρίου λέει ότι «δεν υπάρχουν ακόμα ισχυρά επιστημονικά ευρήματα που να αποδεικνύουν διαφορές ως προς τις ηλικιακές ομάδες. Για την ώρα, γνωρίζουμε ότι επηρεάστηκαν με διαφορετικούς τρόπους και εκδήλωσαν διαφορετικές συμπεριφορές: στα μικρότερα παιδιά παρατηρήθηκε αυξημένη δυσκολία κοινωνικών δεξιοτήτων και σχέσεων και εξωτερίκευση αυτών συμπεριφορικά, ενώ στους εφήβους αυξημένες δυσκολίες ψυχικής υγείας (π.χ. αισθήματα άγχους, κατάθλιψης, απομόνωσης, εγκατάλειψης, κ.λπ.) και εσωτερίκευση αυτών».

Η κυρία Ζαφειρίου αναφέρει χαρακτηριστικά ότι σύμφωνα με ευρήματα σχετικών ερευνών επηρεάστηκαν ακόμα πιο πολύ παιδιά και έφηβοι με ειδικές ανάγκες και δυσκολίες (π.χ. αναπτυξιακές διαταραχές, κινητικές δυσκολίες, δυσκολίες ανάπτυξης ομιλίας, κ.λπ.) που, επιπρόσθετα με τις υπόλοιπες δυσκολίες που αντιμετώπισε ο γενικός πληθυσμός, έχασαν, έστω προσωρινά, την πρόσβασή τους σε επαγγελματίες ψυχικής υγείας, λογοθεραπευτές, εργοθεραπευτές και άλλους ειδικούς που προσφέρουν αναγκαία, συστηματική θεραπεία και φροντίδα.

Φόβος και βία

«Η πιο δύσκολη κατάσταση που κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν τα παιδιά ήταν το lockdown. Να σημειώσουμε ότι στη διάρκειά του είχαμε και αύξηση της ενδοοικογενειακής βίας εις βάρος των παιδιών, μια βία στην οποία τα παιδιά αδυνατούσαν πλήρως να ζητήσουν την οποιαδήποτε βοήθεια. Σχεδόν σε όλες τις χώρες όπου είχαν επιβληθεί περιοριστικά μέτρα είχαμε μείωση των καταγγελιών βίας, γιατί τα παιδιά ήταν κλεισμένα μέσα στο σπίτι με τους κακοποιητές και δεν μπορούσαν να ζητήσουν βοήθεια. Υπάρχει μια μελέτη που τρέχει αυτή τη στιγμή στις ΗΠΑ που δείχνει ότι όσο περισσότερο διήρκεσε το lockdown τόσο μειώθηκαν οι καταγγελίες στις σχετικές υπηρεσίες για περιστατικά βίας κατά των παιδιών. Αυτό δεν σημαίνει ότι μειώθηκαν τα κρούσματα βέβαια» αναφέρει μιλώντας στο «Βήμα» ο κ. Γιώργος Νικολαΐδης, ψυχίατρος, διευθυντής στη Διεύθυνση Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας στο Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού.

Οπως εξηγεί ο κ. Νικολαΐδης, μια πολύ σημαντική παράμετρος ήταν ο φόβος που προκάλεσε στις παιδικές ψυχές το γενικότερο κλίμα της πανδημίας. «Η εκπομπή από τον δημόσιο λόγο ενός αφηγήματος στο οποίο κυριαρχούσε ο φόβος τα έκανε να πιστεύουν ότι θα μπορούσαν να αποτελέσουν μια θανάσιμη απειλή για τον παππού ή τη γιαγιά. Αυτό ειδικά για παιδιά μικρής ηλικίας είναι πάρα πολύ διαβρωτικό».

Χαμένες ευκαιρίες

Μια άλλη πολύ σημαντική παράμετρος που επηρέασε αρνητικά τα παιδιά έχει να κάνει με την εκπαίδευση. Οπως σημειώνει ο κ. Νικολαΐδης, περίπου ένα στα τέσσερα παιδιά, με την καθιέρωση της εξ αποστάσεως διδασκαλίας, ουσιαστικά αποκλείστηκαν από την εκπαίδευση. «Υπάρχουν πολλές πολυμελείς οικογένειες στη χώρα μας που δεν διέθεταν ούτε τον χώρο, ούτε αρκετά λάπτοπ, ούτε καλή σύνδεση στο Διαδίκτυο, με αποτέλεσμα να μείνουν με πολλά κενά. Ιδιαίτερα παιδιά που ήταν στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση κινδυνεύουν να μην μπορέσουν ποτέ να αναπληρώσουν αυτά τα κενά. Κυρίως αφορά παιδιά χαμηλότερων κοινωνικών τάξεων για τα οποία διαγράφεται ένα μέλλον σκοτεινό για τις εκπαιδευτικές τους ευκαιρίες, δεξιότητες και δυνατότητες και τις πιθανότητες να ενταχθούν μετά στην κοινωνία. Συνήθως όταν έχουμε τέτοιες συνθήκες βλέπουμε πολλά από αυτά τα παιδιά να αποσύρονται νωρίς από την εκπαιδευτική διαδικασία, γεγονός που φέρνει διάφορα άλλα δεινά, όπως παραβατικότητα κ.λπ.» επισημαίνει.

Νέα μεγάλη οικονομική κρίση εν όψει

Ο ψυχίατρος κ. Νικολαΐδης κρούει τον κώδωνα του κινδύνου για το γεγονός ότι μετά την πανδημία της COVID-19 πολλοί αναλυτές προβλέπουν να έρχεται μια νέα πολύ σοβαρή οικονομική κρίση. «Ειδικά για χώρες όπως η Ελλάδα όπου μπήκαμε στην πανδημία μετά από μια δεκαετία οικονομικής κρίσης καταλαβαίνετε ότι το να ζήσει ένα παιδί σχεδόν όλη του την παιδική ηλικία και τη νεότητα στο τρίπτυχο κρίση-πανδημία-κρίση είναι ένα πολύ μελανό φόντο για να ξεδιπλώσει δεξιότητες και ικανότητες, να κάνει σχέδια για το μέλλον και να δει τον εαυτό του με μια καλύτερη προοπτική» αναφέρει.
Οι επιπτώσεις είναι πολυεπίπεδες, σημειώνει ο κ. Νικολαΐδης. Στα πιο πολλά κράτη με το που «έσκασε» η πανδημία «τα συστήματα υγείας σε πολλά έγιναν μονοθεματικά καθώς δόθηκε τόσο μεγάλη έκταση στην αντιμετώπιση του ιού. Αποτέλεσμα ήταν οι άλλες υπηρεσίες του ευρύτερου κοινωνικού κράτους να περάσουν σε δεύτερο πλάνο. Ο συνδυασμός αυξημένης ανάγκης για υπηρεσίες ψυχικής υγείας και κοινωνικής μέριμνας για τα παιδιά και ταυτόχρονα η διάθεση λιγότερων πόρων για να αντιμετωπιστούν αυτά τα ζητήματα θα κάνει τα πράγματα χειρότερα. Να σημειώσω ότι στις κατηγορίες των παιδιών που είχαν πολύ μεγαλύτερα βαρίδια, δηλαδή παιδιά μετανάστες/πρόσφυγες, παιδιά σε ιδρύματα ή παιδιά με αναπηρίες, οι επιπτώσεις θα είναι ακόμα πιο δραματικές. Με αυτή την έννοια όλοι οι διακρατικοί οργανισμοί ανθρωπίνων δικαιωμάτων, το Συμβούλιο της Ευρώπης, η Unicef έχουν βγάλει μια σειρά από κατευθυντήριες οδηγίες προς τα κράτη κάνοντας μια έκκληση ώστε διάφορες άλλες “πανδημίες” που εδώ και δεκαετίες πλήττουν τα παιδιά όπως η κακοποίηση, ο εκπαιδευτικός και κοινωνικός αποκλεισμός, η ακραία φτώχεια και η παραβατικότητα να μην περάσουν στο περιθώριο. Γιατί αλλιώς οι επιπτώσεις αυτής της περιόδου θα είναι και πολλαπλάσιες».