Για άλλη μια χρονιά τα Χριστούγεννα έχουν (δυστυχώς) πανδημικό άρωμα. Αλλο ένα έτος εκπνέει σε λίγες ημέρες στον… ρυθμό του SARS-CoV-2 που συνεχίζει να δείχνει τα δόντια του – η παραλλαγή Ομικρον, η οποία στοιχειώνει το τελευταίο διάστημα τις ζωές μας, αποτελεί τρανή απόδειξη – βάζοντας φρένο σε όλα όσα γνωρίζαμε ότι παραδοσιακά συνοδεύουν αυτή τη γιορτινή περίοδο. Διότι για άλλη μια χρονιά τα Χριστούγεννα δεν μπορούν να είναι γεμάτα από αβίαστες αγκαλιές και φιλιά, από πολυπληθή πάρτι και τραπέζια σε στολισμένα σπίτια (τουλάχιστον χωρίς διαγνωστικό τεστ ακόμη και για τους εμβολιασμένους επισκέπτες) και κυρίως από γελαστά πρόσωπα (αφού θα κρύβονται πίσω από τις μάσκες). Μπορούν όμως να είναι όσο πιο ασφαλή γίνεται χάρη στο χριστουγεννιάτικο «δώρο» που μας έκανε η επιστήμη έναν χρόνο πριν, τέτοια εποχή, και δεν ήταν άλλο από το εμβόλιο για την COVID-19, το οποίο συνεχίζει, κατά τους ειδικούς, να αποτελεί το κύριο όπλο μας ενάντια στη μαινόμενη πανδημία.
Πάντα, όταν πλησιάζει το τέλος κάθε χρόνου, συνηθίζουμε όλοι να κάνουμε τον απολογισμό μας – για το τι κερδίσαμε, για το τι χάσαμε και κυρίως για το τι διδαχθήκαμε από τις προηγούμενες 365 ημέρες, ώστε όλες οι εμπειρίες και τα διδάγματα να αποτελέσουν τα εφόδια για ένα καλύτερο επόμενο έτος. Εναν τέτοιο πανδημικό απολογισμό θα κάνουμε σήμερα, με την ελπίδα τα μαθήματα του 2021 να μας σώσουν από μελλοντικά παθήματα (με δεδομένο μάλιστα ότι σε περιπτώσεις όπως αυτή της πανδημίας του SARS-CoV-2 τα παθήματα μπορεί να είναι πολύ σκληρά ή και μοιραία). Ας ευχηθούμε ότι ένα αντίστοιχο κείμενο σε 365 ημέρες από σήμερα δεν θα περιέχει μέσα του τη λέξη «πανδημία» – και κυρίως ας πράξουμε αυτά που πρέπει όλοι (από τους αρμοδίους ως τον καθέναν μας) ώστε η ευχή αυτή να μετατραπεί σε απτή πραγματικότητα…
Η επιστημονική ισχύς εν τη ενώσει
Ενα από τα μεγαλύτερα διδάγματα ήδη από την αρχή της πανδημίας, αλλά και μέσα στο 2021, ήταν και είναι ότι η «ανοιχτή επιστήμη» σώζει ζωές. Από τη στιγμή εκείνη της 11ης Ιανουαρίου του 2020, όταν ερευνητική ομάδα του Κλινικού Κέντρου Δημόσιας Υγείας της Σανγκάης στην Κίνα μοιράστηκε με τους ερευνητές ανά τον κόσμο την πρώτη γενετική αλληλουχία του SARS-CoV-2, η «ανοιχτή επιστήμη» άνθησε επιτρέποντας την ταχύτατη ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των επιστημόνων.
Σε αυτό συνέβαλαν σημαντικά οι πλατφόρμες ανοιχτής πρόσβασης, όπως το medRχiv, το οποίο πρωτοέκανε την εμφάνισή του μόλις το 2019 και ενώ στις αρχές του 2020 «ανέβαζε» περί τις 200 μελέτες όλων των πεδίων κάθε μήνα, έχει φτάσει να παρουσιάζει χιλιάδες μηνιαίως, η συντριπτική πλειονότητα των οποίων αφορούν την πανδημία. Το πόσο δημοφιλής έχει γίνει η πλατφόρμα αυτή πλέον αποδεικνύεται και από την εκτόξευση στην επισκεψιμότητά της: είναι χαρακτηριστικό ότι τον περασμένο Ιούλιο οι περιλήψεις μελετών είχαν 6,1 εκατομμύρια προβολές, όταν τον Αύγουστο του 2019 οι προβολές δεν ξεπερνούσαν τις 30.000.
Συνολικά όλο αυτό το διάστημα καταγράφεται μια… πανδημία πανδημικών μελετών – αξίζει να αναφερθεί ότι ως τον περασμένο Σεπτέμβριο είχαν παρουσιαστεί περισσότερες από 530.000 μελέτες που αφορούσαν την πανδημία, είτε σε πλατφόρμες ανοιχτής πρόσβασης είτε σε επιστημονικά περιοδικά με κριτές, σύμφωνα με τη βάση δεδομένων Dimensions. Μια τεράστια ερευνητική παραγωγή που περνά μάλιστα ταχύτατα από τη θεωρία στην πράξη, καθώς η κατάσταση έκτακτης ανάγκης που βιώνουμε απαιτεί και… έκτακτη δράση. Για παράδειγμα, είναι χαρακτηριστικό ότι τα αποτελέσματα σχετικά με το κορτικοστεροειδές δεξαμεθαζόνη και την ευεργετική δράση του στην πρόληψη του θανάτου σε βαρέως πάσχοντες με COVID-19 πρωτοεμφανίστηκαν σε πλατφόρμα ανοιχτής πρόσβασης τον Ιούνιο του 2020, αλλάζοντας πολύ γρήγορα την κλινική πρακτική.
Η άμεση δράση που επιτυγχάνεται μέσα από την επιστημονική ισχύ εν τη ενώσει αποδείχθηκε και πολύ πρόσφατα με την εμφάνιση της νέας παραλλαγής Ομικρον του SARS-CoV-2, που αυτή τη στιγμή εξαπλώνεται σαν… κορωνο-πυρκαγιά ανά τον κόσμο. Μόλις στα τέλη Νοεμβρίου οι επιστήμονες στη Νότια Αφρική εντόπισαν αυτή την παραλλαγή με τον αριθμό-ρεκόρ μεταλλάξεων στο γονιδίωμά της, ειδοποίησαν τους συναδέλφους τους και τους αρμόδιους οργανισμούς ανά την υφήλιο σε χρόνο, επίσης, ρεκόρ. Ετσι ξεκίνησε ταχύτατα η ανάλυση του γενετικού προφίλ της από τους επιστήμονες παγκοσμίως, ενώ συγχρόνως και τα κράτη προχώρησαν γρήγορα στη λήψη μέτρων ώστε να μετριάσουν κατά το δυνατόν την εξάπλωσή της. Ηδη μελέτες για την Ομικρον έχουν κάνει την εμφάνισή τους μέσα σε 20 ημέρες από την εμφάνισή της! Και ελπίζεται ότι η ανοιχτή επιστήμη, που πήρε σάρκα και οστά περισσότερο από ποτέ στους πανδημικούς καιρούς του κορωνοϊού, δεν θα «κλειστεί στο καβούκι της» όταν πια η πανδημία του SARS-CoV-2 θα αποτελέσει παρελθόν.
Οι επιστήμονες στο προσκήνιο
Είναι αδιαμφισβήτητο ότι η πανδημία του SARS-CoV-2 έφερε περισσότερο από ποτέ τους επιστήμονες στο προσκήνιο. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι από την αρχή της πανδημίας έως και σήμερα, δύο χρόνια μετά, οι επιστήμονες αποτελούν (και είναι λογικό) τους πρωταγωνιστές, από τα χείλη των οποίων κρέμονται οι πάντες, από τις κυβερνήσεις ως τον κάθε πολίτη. Και μπορεί πράγματι να έχουν υπάρξει λάθη και παλινωδίες κάποιες φορές από τους επιστήμονες όλο αυτό το διάστημα στη μετάδοση της επιστημονικής πληροφορίας προς το κοινό (η κορωνο-πανδημία άλλωστε αποτελεί και μείζον πολιτικό ζήτημα για όλα τα κράτη με ό,τι αυτό συνεπάγεται…), ωστόσο τα γεγονότα παραμένουν γεγονότα και αποτελούν την καλύτερη απάντηση σε όσους εν έτει 2021 ρίχνουν την επιστήμη και τους επιστήμονες στην πυρά: χωρίς την επιστήμη και τους επιστήμονες δεν θα είχαμε στα χέρια μας μέσα στον χρόνο-ρεκόρ των 11 μηνών ένα ασφαλές και αποτελεσματικό εμβόλιο για τον ιογενή εχθρό, το οποίο, ως τη στιγμή που γράφονταν αυτές οι γραμμές, είχε χορηγηθεί σε περισσότερους από 3,6 δισ. άνθρωπους. Ενα εμβόλιο που με βάση πρόσφατη μελέτη του Ευρωπαϊκού Κέντρου Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (ECDC) και του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) έχει σώσει στον έναν χρόνο κυκλοφορίας του σχεδόν μισό εκατομμύριο ζωές ατόμων 60 ετών και άνω μόνο στην Ευρώπη – εκ των οποίων οι 12.175 ζωές μεγαλύτερων σε ηλικία ατόμων αφορούσαν Ελληνες.
Χωρίς τους επιστήμονες δεν θα είχαμε επίσης καινούργιες από του στόματος θεραπείες ενάντια στην COVID-19, οι οποίες ελπίζεται ότι από τη νέα χρονιά θα βοηθήσουν στο να μειωθεί η τεράστια πίεση που αντιμετωπίζουν τα νοσοκομεία καθώς θα λαμβάνονται από τους ασθενείς στο σπίτι και θα περιορίζουν σημαντικά την ανάγκη νοσηλείας. Χωρίς τους επιστήμονες δεν θα μαθαίναμε καλύτερα τον ιογενή αντίπαλό μας μέρα με τη μέρα, θα βαδίζαμε στα τυφλά με τεράστιο ανθρώπινο, κοινωνικό και οικονομικό κόστος, θα πέφταμε πραγματικά στην πυρά στην οποία κάποιοι ρίχνουν τώρα την επιστήμη…
Η πανδημία είναι μια δυναμική κατάσταση
Η επιστημονική και η τεχνολογική πρόοδος οδήγησαν στην ανάπτυξη αποτελεσματικών εμβολίων για τον SARS-CoV-2, τα οποία, σύμφωνα με τους ειδικούς, αποτελούν το μεγαλύτερο όπλο μας ενάντια στην πανδημία. Και είναι αλήθεια ότι πριν από έναν χρόνο, όταν άρχισε η χορήγηση των εμβολίων, όλοι πίστευαν ότι το «τσίμπημα» θα αποτελούσε το απόλυτο διαβατήριο προς την ελευθερία. Οι πανδημίες όμως αποτελούν δυναμικές καταστάσεις, όπως επισημαίνουν συνεχώς οι ειδήμονες, με τα δεδομένα να αλλάζουν αδιάκοπα – και μόνο το πόσα παραλλαγμένα στελέχη του ιού έχουμε αντιμετωπίσει ως σήμερα αποδεικνύει των λόγων τους το αληθές.
Στην πορεία λοιπόν του πανδημικού «ταξιδιού» με… συνταξιδιώτη τον SARS-CoV-2 είδαμε ότι ο εμβολιασμός «θωρακίζει» από σοβαρή νόσο και θάνατο, όχι όμως και από τη μετάδοση του ιού – ας μην ξεχνάμε πάντως ότι τα mRNA εμβόλια που αναπτύχθηκαν για τον SARS-CoV-2 έχουν τεράστια ποσοστά αποτελεσματικότητας απέναντι στο κύριο ζητούμενο που είναι η βαριά νόσηση, τα οποία ξεπερνούν το 90%-95%, όταν για παράδειγμα το εμβόλιο ενάντια στον ιό της γρίπης, ο οποίος επίσης αποτελεί κάθε χρόνο σημαντική απειλή για τον παγκόσμιο πληθυσμό, έχει αποτελεσματικότητα που δεν ξεπερνά το 60% στην καλύτερη περίπτωση.
Και ύστερα… ήρθε η Ομικρον σε αυτόν τον αγώνα που κάνει ο ιός για να επιβιώσει (έχοντας δυστυχώς ως «συμμάχους» του τα αρκετά ακόμη ανεμβολίαστα άτομα που μετατρέπονται σε «εργοστάσια παραγωγής» μεταλλάξεών του). Και όπως δείχνουν όλα τα στοιχεία, ο βασικός εμβολιασμός ενάντια σε αυτή την καινούργια άκρως μεταδοτική παραλλαγή του SARS-CoV-2 δεν είναι αρκετός, απαιτείται αναμνηστική δόση για να αποκτήσουμε την καλύτερη δυνατή προστασία και πιθανώς θα απαιτηθεί ακόμη και επικαιροποιημένο εμβόλιο εναντίον της (ήδη η Pfizer αναφέρει ότι θα έχει ένα τέτοιο υποψήφιο εμβόλιο έτοιμο τον Μάρτιο). Και όχι μόνο αυτό: καθώς η Ομικρον εξαπλώνεται ραγδαία, οι ειδικοί τονίζουν ότι τα εμβόλια δεν μπορούν από μόνα τους να σταματήσουν την επέλασή της. Πρέπει να αποχαιρετήσουμε το 2021 τηρώντας αυστηρά μέτρα προστασίας και να υποδεχθούμε με τον ίδιο τρόπο το 2022 ώστε να δημιουργήσουμε τις προϋποθέσεις για να αποχαιρετήσουμε κάποτε την πανδημία.
Οι θεραπείες δεν καταργούν την ανάγκη εμβολιασμού
Ελπίδες για καλύτερη διαχείριση της μαινόμενης πανδημίας γεννούν θεραπείες όπως τα μονοκλωνικά αντισώματα (οι πρώτες 2.000 παρτίδες δόσεων του βασισμένου σε μονοκλωνικά αντισώματα φαρμάκου των εταιρειών Regeneron-Roche έφτασαν στη χώρα μας τον περασμένο μήνα) αλλά και τα πολυαναμενόμενα από του στόματος αντι-ιικά φάρμακα. Οι θεραπείες αυτές εκτιμάται ότι θα μειώσουν την πίεση στα νοσοκομεία καθώς η χορήγησή τους ενδείκνυται σε μη νοσηλευόμενους ασθενείς που αντιμετωπίζουν αυξημένο κίνδυνο για σοβαρή νόσο και επιπλοκές. Τα μονοκλωνικά αντισώματα βέβαια απαιτείται να χορηγούνται σε νοσοκομειακό πλαίσιο (σε εφάπαξ δόση), μια ανάγκη που καταργείται με τα δύο χάπια ενάντια στην COVID-19. Ηδη το φάρμακο μολνοπιραβίρη (molnupiravir) της εταιρείας Merck έχει λάβει έγκριση χορήγησης στη Βρετανία για μεγαλύτερους σε ηλικία ασθενείς με COVID-19 που κινδυνεύουν από σοβαρή νόσηση, ενώ μέχρι τη στιγμή που διαβάζετε αυτό το κείμενο ίσως να έχει λάβει έγκριση σε ΗΠΑ και Ευρώπη, αφού οι αρμόδιες αρχές και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού βρίσκονται σε φάση αξιολόγησής τoυ – να σημειωθεί βέβαια ότι ενώ αρχικά η μολνοπιραβίρη είχε δημιουργήσει μεγαλύτερες προσδοκίες, σύμφωνα με τα τελευταία δεδομένα φαίνεται να μειώνει τον κίνδυνο σοβαρής νόσησης και θανάτου κατά 30%. Η άλλη από του στόματος θεραπεία που βρίσκεται στο κατώφλι της έγκρισης, το χάπι Paxlovid της εταιρείας Pfizer, δείχνει πολύ μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα έναντι νοσηλείας και θανάτου – συγκεκριμένα της τάξης του 90% με βάση με τις τελευταίες αναλύσεις της παρασκευάστριας εταιρείας του.
Και τα δύο φάρμακα λαμβάνονται δύο φορές την ημέρα επί πέντε ημέρες. Ωστόσο η λήψη τους πρέπει να γίνεται σύντομα μετά την έναρξη των συμπτωμάτων προκειμένου να είναι αποτελεσματικά, κάτι που ισχύει και για τα μονοκλωνικά αντισώματα. Ετσι οι ειδικοί τονίζουν ότι δεν μπορούν να υποκαταστήσουν τον εμβολιασμό, ο οποίος αποτελεί τη μόνη προληπτική οδό θωράκισης ενάντια στον SARS-CoV-2, τον μόνο δρόμο για να μπει φρένο στη μετάδοση και εξάπλωση του ιού και τελικώς στις ευκαιρίες που του δίνονται να μεταλλάσσεται και να θεριεύει.
Η διαχείριση της πανδημίας πρέπει να είναι οικουμενική
Στην αρχή της πανδημίας ο δυτικός κόσμος μάλλον…. σφύριζε αδιάφορα θεωρώντας ότι ο νέος κορωνοϊός αποτελεί αποκλειστικώς πρόβλημα της Κίνας. Τα γεγονότα απέδειξαν πόσο λάθος έκανε. Στην πορεία της πανδημίας, όταν πλέον η επιστήμη μάς χάρισε εμβόλια ενάντια στον ιογενή εχθρό, ο δυτικός κόσμος… μάλλον σφύριζε αδιάφορα σχετικά με το αν και πόσο θα καλυφθούν εμβολιαστικά οι λιγότερο προνομιούχες σε σχέση με εκείνον χώρες όπως αυτές της Αφρικής. Η νέα παραλλαγή Ομικρον που γεννήθηκε σε μια τέτοια χώρα απέδειξε και πάλι πόσο λάθος έκανε. Πολλοί ειδήμονες αλλά και αρμόδιοι οργανισμοί, όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, δηλώνουν σε όλους τους τόνους ότι για να νικήσουμε αυτή την πανδημία που είναι οικουμενική πρέπει να δράσουμε και εμείς οικουμενικά: οποιαδήποτε άλλη στάση μας απλώς θα αποτελεί «σύμμαχο» του ιού. Στο πλαίσιο αυτό, ο ΠΟΥ έχει ζητήσει επανειλημμένως την άρση των πατεντών των εμβολίων, κάτι που όμως «σκοντάφτει» στις παρασκευάστριες φαρμακευτικές εταιρείες… Η παραλλαγή Ομικρον, η οποία πιθανότατα «γεννήθηκε» εντός του οργανισμού ενός ανοσοκατεσταλμένου (μάλλον ανεμβολίαστου) ατόμου κάπου στην Αφρική, αποδεικνύει για άλλη μια φορά ότι για να αντιμετωπίσουμε την πανδημία πρέπει να δράσουμε πανανθρώπινα. Αυτό είναι το παν αν δεν θέλουμε να είμαστε οι χαμένοι στη μάχη με τους ιούς τώρα και πάντα.
Προετοιμασία από τώρα για την επόμενη πανδημική απειλή
Είναι ένα ερώτημα που έχει καταστεί πλέον… πανδημικώς κλασικό: πότε θα τελειώσει η πανδημία του SARS-CoV-2; Πέρυσι τέτοια εποχή ευελπιστούσαμε ότι τις εφετινές γιορτές θα τις περνούσαμε όπως παλιά. Ωστόσο η μεγάλη δυναμική αυτού του κορωνοϊού σε συνδυασμό με τις πράξεις ή τις μη πράξεις όλων μας (από τους αρμοδίους ως τον κάθε ανεμβολίαστο πολίτη) οδήγησαν άλλη μια φορά σε πανδημικά Χριστούγεννα. Θα είναι άραγε τα επόμενα ανέφελα; αναρωτιόμαστε όλοι. Ακόμη και αν η απάντηση είναι θετική, ακόμη και αν ο συγκεκριμένος ιός δεν θα μας απειλεί πλέον σε έναν χρόνο από τώρα με μεγάλα επιδημικά κύματα, η συγκεκριμένη πανδημία, σύμφωνα με όλους τους ειδήμονες, απέδειξε με τον πιο τρανό τρόπο ότι πρέπει να μην εφησυχάσουμε ξανά, πρέπει να χρησιμοποιήσουμε τα τωρινά μαθήματα (και παθήματα) ώστε να είμαστε πολύ καλύτερα προετοιμασμένοι απέναντι στην επόμενη πανδημική απειλή που είναι σίγουρο ότι θα έλθει – ίσως μάλιστα και σύντομα καθώς οι πληγές που ανοίγουμε καθημερινά στον πλανήτη, η κλιματική αλλαγή, η αποψίλωση των δασών, η καταστροφή των ενδιαιτημάτων των ζώων αποτελούν την καλύτερη «συνταγή» για εμφάνιση ζωονόσων. Κάπου εκεί έξω «επωάζεται» ο επόμενος εν δυνάμει πανδημικός ιογενής εχθρός και πλέον έχουμε μάθει, έστω και με τον δύσκολο τρόπο, πώς να τον προλάβουμε – υπάρχουν πια περισσότερες υποδομές, πλατφόρμες δεδομένων, πρωτόκολλα διαχείρισης, παγκόσμιες επιστημονικές συνεργασίες. Ας φροντίσουμε την επόμενη φορά να το καταφέρουμε.
