Τζέιμς Σάζμαν στο Βήμα - «Η εργασία δεν οδηγεί πια στον πλούτο»

Ο νοτιοαφρικανός ανθρωπολόγος μιλάει στο «Βήμα» για τον άνθρωπο και το εργασιακό ήθος, για τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης του 2008 και για την αλλαγή νοοτροπίας επί πανδημίας

Επειτα από τις πρώτες άκαρπες προσπάθειες συνάντησης στο Zoom, και αφού εν τέλει συνδεόμαστε, συμφωνούμε με τον Τζέιμς Σάζμαν ότι οι παλιές, δοκιμασμένες τεχνολογίες ενίοτε υπερέχουν ακόμη σε σχέση με τις βολικές δικτυακές πλατφόρμες. Ο γνωστός νοτιοαφρικανός ανθρωπολόγος και συγγραφέας του βιβλίου Εργασία (εκδ. Μεταίχμιο), μιας πρωτότυπης μελέτης που υποστηρίζει ότι η εντατική εργασία δεν είναι προϊόν της νεωτερικότητας αλλά θεμελιώνεται ήδη από την προϊστορική αγροτική επανάσταση και οφείλει να αναθεωρηθεί εν όψει της υπερθέρμανσης του πλανήτη, μας μιλάει από το Κέιμπριτζ για τη στρεβλή παγκόσμια οικονομία και τους κινδύνους της παραγωγικότητας.

«Κάποια ερωτήματα στριφογυρίζουν στο μυαλό σου για χρόνια» λέει ο Σάζμαν. «Η ιδέα του βιβλίου ίσως προηγείται της πρώτης μου παραμονής στην έρημο Καλαχάρι πριν από 30 χρόνια. Είχα διαβάσει βέβαια τις κλασικές μελέτες για τους βουσμάνους Ζουοάνσι και το πώς εργάζονταν μόνο 15 ώρες την εβδομάδα και με είχαν προσελκύσει. Μετά το διδακτορικό μου εργάστηκα μερικά χρόνια στον τομέα των εργατικών δικαιωμάτων, και στη Νότια Αφρική της δεκαετίας του ’90 ως νεαρός ενθουσιώδης αντίπαλος του απαρτχάιντ είχα προσχωρήσει στη ρητορική της πάλης των τάξεων και του μαρξισμού. Η λογική των Ζουοάνσι με έστρεψε προς την ιδέα ότι δεν σχετίζονται απαραίτητα όλα με την ανισότητα ή την ταξική πάλη. Συνειδητοποίησα ότι υπάρχουν διάφορες οπτικές γωνίες από τις οποίες μπορείς να δεις την έννοια της εργασίας: άρα, γιατί η κουλτούρα μας τη βλέπει με τον συγκεκριμένο τρόπο; Οταν ήμουν φοιτητής εξοικειώθηκα με τον Μαξ Βέμπερ και την κλασική θέση του για την εργασιακή ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού. Παρόμοια εργασιακή ηθική όμως εμφανίζεται, χωρίς συμμετοχή του προτεσταντισμού, όπου αναπτύσσονται αγροτικές κοινωνίες. Αν λοιπόν σε ένα τόσο μεγάλο εύρος κοινωνιών στον χώρο και στον χρόνο επικρατεί μια κοινή αντίληψη, θα πρέπει να υπάρχει και ένα θεμελιώδες κοινό αίτιο. Για μένα αυτό είναι η αγροτική επανάσταση. Η πρόσδεση στη γη συναρτάται με την ανασφάλεια που επιφέρει ο κίνδυνος απώλειας της σοδειάς. Η εργασία γίνεται μια κλιμακούμενη διαδικασία διαχείρισης κινδύνων».

Επικίνδυνη παραγωγικότητα

Αρα, η εντατική εργασία ως καθοριστικό επίκεντρο του ανθρώπινου βίου δεν αποτελεί καθολική αξία; «Οχι, αν δούμε τις κουλτούρες των τροφοσυλλεκτών προγόνων μας ή των Ζουοάνσι. Εχουμε κανονικοποιήσει την εργασία σε βαθμό να τη θεωρούμε εγγενές μέρος της φύσης μας. Θεωρώ ότι έχουμε καταστεί όμηροι μιας σειράς θεσμών, συστημάτων, διαδικασιών που θεσπίσαμε κατά την εποχή της γεωργίας και κατόπιν επεκτείναμε και καταστήσαμε πιο πολύπλοκες στη βιομηχανική περίοδο. Σήμερα η νοοτροπία μας εστιάζει στην παραγωγικότητα με κάθε κόστος. Είναι σαφές όμως πια ότι η εμμονή μας με την παραγωγικότητα θέτει σε υπαρξιακό κίνδυνο το μέλλον. Εκτός από την κλιματική αλλαγή, ο τρόπος με τον οποίο η οικονομία μας είναι οργανωμένη προκαλεί ταχύτατη αύξηση των ανισοτήτων. Στην οικονομία υψηλής κεφαλαιοποίησης η εργασία από μόνη της δεν οδηγεί πια στον πλούτο, ο πλούτος προέρχεται από το κεφάλαιο. Εξ ου και πλήθη σήμερα επενδύουν στο χρηματιστήριο. Βλέπετε τι συμβαίνει με το Bitcoin: κανείς δεν το βλέπει ως μέσο συναλλαγής, το αποθησαυρίζουν ως μελλοντικό κεφάλαιο. Υπάρχουν όμως και άλλες παράπλευρες συνέπειες, πέρα από τις κρίσεις χρέους, όπως η ελληνική. Η κρίση του 2008 ήταν ένα καθοριστικό γεγονός, καθοριστικότερο ίσως και από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου. Είδαμε την επίδρασή της στην εκλογή Τραμπ και στο Brexit, θα βλέπουμε τον αντίκτυπό της και στο μέλλον. Ωστόσο, η μεταμφίεση των οικονομικών σε επιστήμη και η αποτυχία πρόβλεψης της κρίσης προξένησαν μια κρίσιμη απώλεια εμπιστοσύνης στο ευρύ κοινό πλήττοντας ευθέως τις έννοιες του επιστημονικού κύρους και της ειδημοσύνης. Αυτή η απώλεια εμπιστοσύνης ευθύνεται για τις παράξενες αντιεπιστημονικές συμπεριφορές που βλέπουμε γύρω μας».

Το μέλλον της εργασίας

Και η πανδημία; Η λεγόμενη «μεγάλη παραίτηση» εκατομμυρίων εργαζομένων, ιδιαίτερα στις ΗΠΑ, είναι ένδειξη αλλαγής νοοτροπίας; «Η πανδημία μάς έκανε όντως να αναρωτηθούμε για τα ζητήματα οργάνωσης της εργασιακής μας ζωής» συμφωνεί ο Τζέιμς Σάζμαν. «Πρόκειται όμως για εργαλειακά ερωτήματα: μπορούμε να εργαζόμαστε τέσσερις μέρες την εβδομάδα, μπορούμε να περνάμε περισσότερο χρόνο στο σπίτι, κάνουμε την καλύτερη δυνατή χρήση της υφιστάμενης τεχνολογίας; Το θεμελιώδες είναι το ωμό οικονομικό ζήτημα: απαιτείται, άραγε, ακόμη να οργανώνουμε την οικονομία με βάση την αρχή της μισθωτής εργασίας για όλους ή είμαστε συλλογικά αρκετά πλούσιοι ώστε να στηρίζουμε οικονομικά τους πάντες προκειμένου να κάνουν την εργασία που πραγματικά θέλουν; Με την τωρινή προβληματική κατανομή πόρων εξαίρετοι μουσικοί εξαναγκάζονται να ψήνουν μπέργκερ στα McDonald’s για να επιβιώσουν ή ικανότατοι χημικοί που θα συνέβαλλαν καταλυτικά στην πανεπιστημιακή έρευνα εργάζονται σε εργοστάσια πλαστικών. Επομένως, ασκούμε μεν κριτική σήμερα στα εργασιακά ήθη, κι αυτό είναι μια αρχή, δεν έχουμε θίξει όμως το θεμελιώδες ζήτημα που έχει να κάνει με το σύστημα της αξίας, των αμοιβών και των προνομίων».

Ο Τζέιμς Σάζμαν πιστεύει εν τούτοις ότι το όραμα μιας κοινωνίας λιγότερης εργασίας, στο πνεύμα του Τζον Μέιναρντ Κέινς, είναι αναγκαίο και εφικτό. «Τέτοια μεταβολή απαιτεί γενναιότητα και τη θέληση να αποκαθηλώσουμε πολλούς θεσμούς γύρω από τους οποίους έχουμε οργανώσει τη ζωή μας. Παρόμοιες αλλαγές έχουν ξανασυμβεί, ιδίως έπειτα από εποχές κρίσεων – ας σκεφτούμε την οικοδόμηση του κράτους πρόνοιας μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αλλά εξίσου συχνά οι κοινωνίες εμμένουν πεισματικά στις συνήθειες του παρελθόντος. Εχω την εντύπωση πως σήμερα βρισκόμαστε σε μια «πλαστική» στιγμή, μια στιγμή κατά την οποία τα πράγματα μπορούν πράγματι να αλλάξουν. Δεν είμαι αισιόδοξος, αλλά τολμώ να ελπίζω».