Στο Πανεπιστήμιο Ροκφέλερ στη Νέα Υόρκη το τελευταίο εικοσαήμερο, οπότε και ένα νέο… γράμμα του ελληνικού αλφαβήτου προστέθηκε στη ζωή όλου του πλανήτη, εκείνο της ανησυχητικής παραλλαγής Ομικρον του SARS-CoV-2, οι ερευνητές του Εργαστηρίου Ιολογίας έχουν χάσει τον ύπνο τους. Για την ακρίβεια… βλέπουν την Ομικρον ακόμη και στον ύπνο τους, όπως αναφέρει η διεθνώς αναγνωρισμένη ελληνίδα αναπληρώτρια καθηγήτρια Ιολογίας του Ροκφέλερ δρ Θεοδώρα Χατζηιωάννου. «Αμέσως μετά την Ημέρα των Ευχαριστιών, όταν έγινε γνωστή η εμφάνιση της Ομικρον στη Νότια Αφρική και είδαμε πόσες μεταλλάξεις φέρει στην πρωτεΐνη-ακίδα της, ο Πολ (σ.σ.: Μπιενιάζ, από τους πιο γνωστούς καθηγητές Ρετροϊολογίας παγκοσμίως και σύζυγος της δρος Χατζηιωάννου, με την οποία εργάζονται στην ίδια ομάδα του Ροκφέλερ) ξύπνησε ξημερώματα και μου είπε: «Πρέπει να τρέξουμε αμέσως αναλύσεις για αυτήν την παραλλαγή, φαίνεται πολύ ανησυχητική»».
Η αναπληρώτρια καθηγήτρια Ιολογίας του Ροκφέλερ δρ Θεοδώρα Χατζηιωάννου
Ετσι και έγινε. Η ομάδα εργάστηκε νυχθημερόν και στις 12 Δεκεμβρίου παρουσίασε στην πλατφόρμα ανοιχτής πρόσβασης medRχiv (η οποία έχει μετατραπεί όλο το διάστημα της πανδημίας σε μια «γέφυρα» ταχείας ανταλλαγής κορωνο-πληροφοριών μεταξύ των επιστημόνων ανά τον κόσμο) τα αποτελέσματα των αναλύσεών της σχετικά με ένα ερώτημα που «καίει» τους πάντες, από τις κυβερνήσεις ως τον καθέναν μας: το πόσο μπορεί η Ομικρον να διαφύγει από τα αντισώματα που παράγονται μετά τη νόσηση με COVID-19 ή επάγονται μετά τον εμβολιασμό. Ιδού η απάντηση την οποία δίνει σήμερα αποκλειστικά στο ΒΗΜΑ-Science η δρ Χατζηιωάννου και, το βασικότερο, ιδού το τι μας δείχνει η μελέτη της ομάδας στην οποία συμμετέχει η ελληνίδα καθηγήτρια για το πώς θα πρέπει να πορευθούμε από εδώ και στο εξής ώστε να αντιμετωπίσουμε την Ομικρον που μας πολιορκεί στενά καθώς εξαπλώνεται ραγδαία παγκοσμίως (και πιθανότατα μελλοντικές παραλλαγές του SARS-CoV-2 χειρότερες από εκείνη).
Οσο το νέο στέλεχος συνεχίσει να μεταδίδεται και να εξαπλώνεται ακόμη και στους εμβολιασμένους ή στους νοσήσαντες, θα έχει μια τεράστια ευκαιρία να συσσωρεύσει ακόμη περισσότερες μεταλλάξεις. Και ίσως τότε έλθουμε αντιμέτωποι με ένα άλλο, {νέο στέλεχος που θα γεννηθεί και το οποίο θα διαφεύγει πλήρως από τα εμβόλια
Μεταλλάξεις με πολλές δυνατότητες
Οι αναλύσεις των ιολόγων του Ροκφέλερ για την παραλλαγή που πρωτοεμφανίστηκε στα τέλη Νοεμβρίου στη Νότια Αφρική, ήλθαν να «κουμπώσουν» επάνω σε προηγούμενη πρόσφατη μελέτη τους στην οποία είχαν προσπαθήσει να προβλέψουν ποιες παραλλαγές του ιού θα μπορούσαν να αναδυθούν προσφέροντάς του αντίσταση στα αντισώματα. «Είχαμε δημιουργήσει μια συνθετική ακίδα που έφερε πολλές μεταλλάξεις και ως εκ τούτου παρουσίαζε μεγάλη αντίσταση στα αντισώματα. Οταν λοιπόν έκανε την εμφάνισή του το στέλεχος Ομικρον διεξαγάγαμε αμέσως ανάλυση και μείναμε άναυδοι: το νέο αυτό στέλεχος έφερε στην ακίδα του αν όχι ακριβώς τις ίδιες μεταλλάξεις, πολύ παραπλήσιες με εκείνες της συνθετικής μεταλλαγμένης ακίδας μας. Και μάλιστα ενώ η δική μας συνθετική ακίδα έφερε 20 μεταλλάξεις, η ακίδα του Ομικρον διέθετε 32. Ετσι υποθέσαμε αμέσως ότι το στέλεχος αυτό θα έδειχνε πολύ μεγάλη αντίσταση στα εξουδετερωτικά αντισώματα» περιγράφει η δρ Χατζηιωάννου.
Οι ερευνητές πέρασαν λοιπόν – και πάλι σε χρόνο dt – στο επόμενο επίπεδο, το οποίο ήταν να ανακαλύψουν αν η υπόθεσή τους αυτή αποδεικνύεται στην πράξη. «Ακολουθήσαμε μια στρατηγική που ευτυχώς απέδωσε πολύ γρήγορα καρπούς. Προχωρήσαμε, μέσω σύνθεσης μικρών τμημάτων DNA του ιού στο εργαστήριο τα οποία στη συνέχεια συναρμολογήσαμε σαν παζλ, στη δημιουργία 400 διαφορετικών κλώνων και τελικώς επιτύχαμε να έχουμε ταχύτατα δείγμα της ακίδας του Ομικρον… ξεφουρνισμένο από το εργαστήριο».
Το ακόλουθο βήμα ήταν και το κύριο ζητούμενο: να εξεταστεί κατά πόσον η ακίδα αυτή διέφευγε από την αντισωματική απόκριση. «Μελετήσαμε δείγματα από τρεις διαφορετικές ομάδες του πληθυσμού» εξηγεί η ελληνίδα ιολόγος. «Συγκεκριμένα, από εμβολιασμένους και με τα δύο mRNA εμβόλια που είναι διαθέσιμα καθώς και από άτομα που έλαβαν το μονοδοσικό εμβόλιο της Johnson and Johnson – τα δείγματα ελέγχθηκαν έναν μήνα καθώς και πέντε με έξι μήνες μετά από τον εμβολιασμό. Ελέγξαμε επίσης δείγματα ατόμων που είχαν νοσήσει κατά το πρώτο πανδημικό κύμα, έναν μήνα μετά τη νόσηση, πέντε με έξι μήνες μετά τη νόσηση αλλά και έναν χρόνο μετά τη νόσηση – στην τελευταία αυτή ομάδα αρκετά άτομα είχαν στο μεταξύ εμβολιαστεί, οπότε είχαμε και εικόνα σχετικά με όσους νόσησαν και στη συνέχεια εμβολιάστηκαν με mRNA εμβόλια. Τέλος, περιλάβαμε στην ανάλυση και δείγματα ατόμων που είχαν κάνει τον βασικό εμβολιασμό με το εμβόλιο των Moderna ή των Pfizer/BioNTech και έλαβαν τρίτη δόση με το εμβόλιο των Pfizer/BioNTech».
100 τουλάχιστον φορές υψηλότερα ήταν τα επίπεδα εξουδετερωτικών αντισωμάτων στα άτομα που εμβολιάστηκαν μετά τη νόσηση με COVID-19 σε σύγκριση με όσα νόσησαν αλλά στη συνέχεια δεν εμβολιάστηκαν.
Αποτελέσματα με πρακτική σημασία
Να ποια ήταν τα σημαντικά για όλους μας ευρήματα: «Τα εξουδετερωτικά αντισώματα όσων είχαν κάνει τον βασικό εμβολιασμό είτε με τα mRNA εμβόλια είτε με το μονοδοσικό εμβόλιο της J&J, βρίσκονταν έξι μήνες μετά τον εμβολιασμό σε εξαιρετικά χαμηλά επίπεδα, που σε κάποιες περιπτώσεις έφθαναν να είναι μη μετρήσιμα. Το γεγονός αυτό πιθανώς μαρτυρεί ότι η προστασία των συγκεκριμένων ατόμων ενάντια στην τόσο μεταλλαγμένη παραλλαγή Ομικρον είναι πολύ μικρή – όχι όμως και μηδενική, διότι το ανθρώπινο ανοσοποιητικό σύστημα δεν βασίζεται μόνο στα αντισώματα, έχει και άλλες πτυχές, όπως εκείνη της μακροπρόθεσμης κυτταρικής ανοσίας. Σίγουρα πάντως υπάρχει επίπτωση σε ό,τι αφορά την προστασία ενάντια στην Ομικρον σε όσους έχουν προχωρήσει μόνο στον βασικό εμβολιασμό».
Πολύ πιο «θωρακισμένοι» φάνηκε να είναι όσοι είχαν νοσήσει και στη συνέχεια εμβολιάστηκαν. «Στα άτομα αυτά, τα επίπεδα εξουδετερωτικών αντισωμάτων ήταν εξαιρετικά υψηλά και πιθανότατα θα μπορούν να αντιμετωπίσουν το στέλεχος Ομικρον πολύ πιο αποτελεσματικά. Πρέπει βέβαια να σημειωθεί ότι η μελέτη διεξήχθη περίπου έναν μήνα μετά από τον εμβολιασμό των ατόμων αυτής της ομάδας, με αποτέλεσμα να μην μπορούμε να έχουμε πιο μακροπρόθεσμη εικόνα. Ωστόσο τα επίπεδα αντισωμάτων τους ήταν τόσο υψηλά ώστε να εκτιμάμε πως θα παραμένουν προστατευμένα για αρκετό διάστημα – για την ακρίβεια, τα επίπεδα αντισωμάτων των ατόμων που εμβολιάστηκαν μετά τη νόσηση σε σύγκριση με όσα νόσησαν αλλά στη συνέχεια δεν εμβολιάστηκαν ήταν υψηλότερα κατά τουλάχιστον 100 φορές».
Η μεγάλη αξία της τρίτης δόσης
Επίσης ένα πολύ θετικό για εκατομμύρια άτομα νέο που προέκυψε από τη μελέτη ήταν – ειδικά τώρα που ζούμε στον «αστερισμό» της τρίτης δόσης του εμβολίου – ότι όταν… τριτώσει το «τσίμπημα» για τον SARS-CoV-2, εκτοξεύεται και η προστασία ενάντια στην Ομικρον. «Στα άτομα που έκαναν τρεις δόσεις mRNA εμβολίου – η τρίτη δόση είχε γίνει περίπου έναν μήνα πριν από τις αναλύσεις μας, οπότε οφείλουμε να τονίσουμε ότι η αντισωματική απόκριση βρισκόταν στο ζενίθ της και απαιτείται πιο μακροπρόθεσμη παρακολούθηση για να δούμε την προστασία σε μάκρος χρόνου – τα επίπεδα των εξουδετερωτικών αντισωμάτων ανέβηκαν 38 φορές κατά μέσο όρο (από οκτώ ως 137 φορές σε κάποια άτομα). Μάλιστα τα επίπεδα αντισωμάτων που καταγράφονταν μετά την τρίτη δόση ήταν πάρα πολύ υψηλότερα σε σχέση με εκείνα που καταγράφονταν έναν μήνα μετά την πρώτη ή τη δεύτερη δόση του εμβολίου. Με τη λογική ότι τα επίπεδα των εξουδετερωτικών αντισωμάτων συνδέονται με την προστασία ενάντια στον ιό, συμπεριλαμβανομένου του στελέχους Ομικρον, μπορούμε να πούμε ότι όσοι έχουν κάνει και τις τρεις δόσεις εμβολίου έχουν αυτή τη στιγμή την καλύτερη δυνατή προστασία ενάντια και στο νέο στέλεχος».
Η ελληνίδα ερευνήτρια του Ροκφέλερ προβλέπει επιδημικά κύματα του SARS-CoV-2 για αρκετό ακόμη διάστημα, ίσως και ετών
Στο σημείο αυτό γεννάται ένα εύλογο ερώτημα: για ποιον λόγο οι τρεις δόσεις παρέχουν καλή προστασία και ενάντια στο Ομικρον, κάτι που δεν καταφέρνει ο βασικός εμβολιασμός, τη στιγμή που και η τρίτη δόση δεν είναι επικαιροποιημένη για αυτό το στέλεχος αλλά βασίζεται στο αρχικό στέλεχος του ιού το οποίο είχε εμφανιστεί περί τα δύο χρόνια πριν; «Διότι», λέει η καθηγήτρια, «προφανώς το θέμα δεν αφορά μόνο τον αριθμό των αντισωμάτων. Τα ευρήματά μας αποτελούν ένδειξη σχετικά με το ότι μετά τη χορήγηση της τρίτης δόσης υπάρχει διαφοροποίηση των αντισωμάτων – αποκτούν μεγαλύτερο εύρος – και για αυτόν τον λόγο μπορούν να αντιμετωπίσουν καλύτερα και την παραλλαγή Ομικρον».
Σύσταση και για τα παιδιά
Το μήνυμα των ευρημάτων της ομάδας του Ροκφέλερ είναι σαφές, τονίζει η δρ Χατζηιωάννου: «Τρίτη δόση του εμβολίου σε όλες τις ηλικιακές ομάδες, συμπεριλαμβανομένων των παιδιών. Οταν μιλάμε για καθολική προστασία, όταν προσπαθούμε να σταματήσουμε την εξάπλωση της νέας παραλλαγής, δεν μπορούμε να εξαιρέσουμε καμία ομάδα του πληθυσμού, ιδιαιτέρως ενάντια στην Ομικρον που αποτελεί ακόμη έναν γρίφο, έναν αντίπαλο που δεν έχει ανοίξει τα χαρτιά του».
Διότι, όπως υπογραμμίζει η ερευνήτρια, είναι πολύ νωρίς για να έχουμε καθαρή εικόνα για τη συγκεκριμένη παραλλαγή. «Είναι πρώιμο και βιαστικό να λέμε ότι προκαλεί ηπιότερη νόσο, ότι η ανάδυσή της θα σημάνει το τέλος της πανδημικής φάσης του SARS-CoV-2 ο οποίος θα καταστεί ενδημικός. Εχουμε πράγματι κάποια πρώτα ενθαρρυντικά στοιχεία από τη Νότια Αφρική, στα οποία όμως δεν μπορούμε να πούμε ότι θα κάνουμε αναγωγή για να εξαγάγουμε ασφαλή συμπεράσματα και για τον υπόλοιπο κόσμο. Και αυτό για διαφορετικούς λόγους: κατ’ αρχάς, επειδή στη Νότια Αφρική έχει νοσήσει σημαντικό μέρος του πληθυσμού με προηγούμενα στελέχη του SARS-CoV-2, οπότε υπάρχει κάποιος βαθμός ανοσίας. Κατά δεύτερον, ίσως παίζει ρόλο και ότι ο πληθυσμός στη χώρα αυτή είναι νεότερης ηλικίας, με αποτέλεσμα η πλειονότητα των ατόμων να διαθέτει δυνατότερο ανοσοποιητικό σύστημα και να μη νοσεί τόσο βαριά. Πρέπει να περιμένουμε να δούμε την εξάπλωση του στελέχους στον δυτικό κόσμο και να αφήσουμε και το εύλογο χρονικό διάστημα που απαιτείται ώστε να διαμορφώσουμε εικόνα σχετικά με το αν η εξάπλωση στον πληθυσμό θα μεταφραστεί και σε πίεση στα νοσοκομεία».
Τεράστια μεταδοτικότητα
Σε κάθε περίπτωση, σύμφωνα με τη δρα Χατζηιωάννου, «ακόμη και αν το Ομικρον προκαλεί ηπιότερη νόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν θα επιβαρυνθούν τα συστήματα υγείας. Λόγω της τεράστιας μεταδοτικότητας και της εξάπλωσής του, το στέλεχος αυτό θα μεταδίδεται ευκολότερα και μεταξύ εμβολιασμένων ατόμων ή ατόμων που έχουν προηγουμένως νοσήσει, με αποτέλεσμα τα κρούσματα να εμφανίσουν αύξηση και έτσι μοιραία θα χτυπήσει και περισσότερα ευπαθή άτομα που θα χρειαστούν νοσηλεία». Και όχι μόνο αυτό: η μεγάλη μετάδοση και εξάπλωση του Ομικρον κάνει την ελληνίδα ερευνήτρια του Ροκφέλερ να φοβάται ότι «θα καταστήσει τον ιό ασταμάτητο. Οσο το στέλεχος συνεχίσει να μεταδίδεται και να εξαπλώνεται ακόμη και στους εμβολιασμένους ή στους νοσήσαντες, θα έχει μια τεράστια ευκαιρία να συσσωρεύσει ακόμη περισσότερες μεταλλάξεις. Και ίσως τότε έλθουμε αντιμέτωποι με ένα άλλο, νέο στέλεχος που θα γεννηθεί και το οποίο θα διαφεύγει πλήρως από τα εμβόλια».
Για αυτό και πρέπει – εδώ και τώρα – να σταματήσουμε τα… επεκτατικά σχέδια της νέας παραλλαγής. Και για να συμβεί κάτι τέτοιο, η ειδικός θέλει να στείλει ένα άλλο (κατεπείγον) μήνυμα: το εμβόλιο – έστω και με τις τρεις δόσεις – δεν αρκεί. «Μόνο ο συνδυασμός αναμνηστικού εμβολιασμού και τήρησης μέτρων μπορεί να μας προστατεύσει. Οι γιορτές αυτές θα είναι δύσκολες, πρέπει όλοι να είναι προσεκτικοί, να συναντήσουν λίγους δικούς τους ανθρώπους στα γιορτινά καλέσματα και αυτό μόνο αν έχουν κάνει την τρίτη δόση και έχουν υποβληθεί σε τεστ πριν από τη συνάντηση».
Οι δυσκολίες όμως δεν θα σταματήσουν εδώ, κατά τη δρα Χατζηιωάννου. «Προβλέπω επιδημικά κύματα του SARS-CoV-2 για αρκετό ακόμη διάστημα, ίσως και ετών». Δεν είναι τυχαίο ότι όπως μας λέει από το γραφείο της στο Ροκφέλερ, κλείνοντας άλλη μια εποικοδομητική διαδικτυακή συζήτηση, ήδη στις επιστημονικές προσκλήσεις που της γίνονται για το 2023, απαντά συνήθως αρνητικά καθώς βλέπει ότι θα έχει και τότε πολλή δουλειά στο εργαστήριο, παλεύοντας ακόμη με τον SARS-CoV-2…
38 φορές ανέβηκαν κατά μέσο όρο τα επίπεδα εξουδετερωτικών αντισωμάτων στα άτομα που έκαναν τρεις δόσεις mRNA εμβολίου.
137 φορές ανέβηκαν τα επίπεδα των εξουδετερωτικών αντισωμάτων σε κάποια άτομα που έκαναν την τρίτη δόση.
Απαραίτητη η επικαιροποίηση των εμβολίων
Παρότι η τρίτη δόση των mRNA εμβολίων που χορηγείται και στη χώρα μας βασίζεται στο αρχικό στέλεχος του ιού, η συζήτηση έχει ήδη ανοίξει σχετικά με το αν υπάρχει πλέον ανάγκη επικαιροποίησης των εμβολίων ώστε να καλύπτουν και το στέλεχος Ομικρον (άλλωστε οι παρασκευάστριες εταιρείες των εμβολίων μελετούν ήδη την επικαιροποίηση των σκευασμάτων τους, μετά την έλευση και του Ομικρον, και μάλιστα οι υπεύθυνοι της Pfizer ανέφεραν ότι αναμένουν να έχουν ένα τέτοιο υποψήφιο εμβόλιο έτοιμο τον ερχόμενο Μάρτιο). Ποια είναι η γνώμη της δρος Χατζηιωάννου επί του θέματος;
«Μέχρι την εμφάνιση του Ομικρον, δεν πίστευα ότι μπορεί να χρειαστούν επικαιροποίηση τα εμβόλια διότι τα παραλλαγμένα στελέχη που εμφανίζονταν ως τώρα έφεραν λίγες μεταλλάξεις. Το Ομικρον όμως έχει… περάσει σε άλλο επίπεδο. Ισως λοιπόν στη συγκεκριμένη περίπτωση ένα επικαιροποιημένο εμβόλιο να είναι αποτελεσματικότερο. Ας μην ξεχνάμε όμως ότι πρόκειται για μια διαδικασία που απαιτεί διαφορετικά στάδια δοκιμών και εγκρίσεων προτού φθάσει ένα τέτοιο εμβόλιο στον πληθυσμό – και όταν πλέον θα είναι έτοιμο, πιθανώς να έχει αναδυθεί κάποιο άλλο στέλεχος, πιθανώς πιο ανησυχητικό και από το Ομικρον. Να σημειώσουμε ότι οι ιοί έχουν ορότυπους και το Ομικρον παρά τις σημαντικά περισσότερες μεταλλάξεις που διαθέτει σε σύγκριση με το Δέλτα, δεν έχει αλλάξει ορότυπο, δεν έχει αλλάξει… κατηγορία – ίσως όμως το επόμενο στέλεχος που θα εμφανιστεί να ανήκει σε νέο ορότυπο αχρηστεύοντας τα εμβόλια. Για αυτό και μέχρι την επικαιροποίηση των εμβολίων, τα μόνα όπλα μας είναι η αναμνηστική δόση των υπαρχουσών εκδόσεών τους και η αυστηρή τήρηση μέτρων προστασίας, ώστε να ανακόψουμε την πορεία του ιού και να μην του δώσουμε χώρο για να συνεχίσει να μεταλλάσσεται».
Ας μην πάμε λοιπόν στον πόλεμο με το Ομικρον (και όσα στελέχη του SARS-CoV-2 θα το ακολουθήσουν) άοπλοι!
