Στα πενηντάχρονα από τον θάνατο του Γιώργου Σεφέρη εφέτος, κυκλοφόρησε μόλις ο δεύτερος τόμος των Επιστολών στην αδελφή του Ιωάννα (1946-1952) (εκδ. Μελάνι) σε επιμέλεια του Γιώργου Δ. Παναγιώτου. Στον τόμο δημοσιεύονται 97 επιστολές του Γιώργου προς την Ιωάννα, μέρος της μακράς αλληλογραφίας 810 επιστολών που ανταλλάσσουν τα δύο αδέλφια από το 1919, όταν ο Γιώργος είναι φοιτητής στο Παρίσι, ως το 1970, έναν χρόνο πριν από τον θάνατό του. Καλύπτουν την περίοδο που ο Σεφέρης, ως διπλωμάτης, υπηρετεί στην Αθήνα, στην Αγκυρα και στο Λονδίνο (όταν γνωρίζει και τον T. Σ. Ελιοτ) και επίσης την άφιξή του στη Βηρυτό.
Γιώργος Σεφέρης – Επιστολές στην αδελφή του Ιωάννα (1946-1952) Δεύτερος τόμος
Εισαγωγή, επιμέλεια, σημειώσεις Γιώργος Δ. Παναγιώτου.
Εκδόσεις Μελάνι, 2021,σελ. 304, τιμή 18 ευρώ
Με την έκδοση του πρώτου τόμου της αλληλογραφίας αυτής – Επιστολές στην αδελφή του Ιωάννα (1934-1939) (εκδ. Μελάνι) -, σε αναλυτική κριτική («Ο αδελφός σου μόνο με τη δόξα θ’ απομείνει», «Το Βήμα/Βιβλία», 1/12/2019) έγραφα: «Μετά την έκδοση των ημερολογίων του ποιητή, της αλληλογραφίας του με τη γυναίκα του Μαρώ, τους φίλους Θεοτοκά, Καραντώνη και Κατσίμπαλη, μεταξύ άλλων, και μετά την αναλυτική και διαφωτιστική βιογραφία του Ρόντρικ Μπίτον, δύσκολα αλλάζουν τα χαρακτηριστικά της προσωπογραφίας του Σεφέρη».
Η διαπίστωση ισχύει και για τούτη την έκδοση, η οποία δεν έρχεται να αποκαλύψει αλλά να αναδείξει πτυχές του ιδιωτικού Σεφέρη – τις μόνιμες οικονομικές ανησυχίες του, τα επαγγελματικά προβλήματα που αντιμετώπιζε, τα παράπονα για τις μηχανορραφίες των συναδέλφων του και τη συμπεριφορά των υπουργών Εξωτερικών απέναντί του – ιδωμένα μέσα από τον φακό αυτής της μοναδικής σχέσης του αδελφού με την αδελφή. Οπως και στον πρώτο τόμο, για όλα αυτά, τα πρακτικά ζητήματα της ζωής του που της εξομολογείται, ζητεί από την Ιωάννα και τον σύζυγό της Κωστάκη (Τσάτσο) τη μεσολάβησή τους για την επίλυσή τους.
Ο Αγγελος και ο πατέρας
Τρία ζητήματα βαθιάς εσωτερικής σημασίας καλύπτει ο τόμος αυτός: τον θάνατο του αγαπημένου αδελφού τους Αγγελου, στην Αμερική τον Ιανουάριο του 1950, από διαβήτη, στον ύπνο του, ο οποίος κεντρίζει και την επιθυμία – την απόφαση, για την ακρίβεια – για την επιστροφή στους τόπους της παιδικής ηλικίας, και τον θάνατο του πατέρα τους στη Γαλλία τον Αύγουστο του 1951. Εχει ενδιαφέρον εδώ, για τη σκιαγράφηση των οικογενειακών σχέσεων και των επιδράσεών τους στην ψυχική διαμόρφωση του ποιητή, οι αντιδράσεις του Γιώργου στα νέα αυτών των δύο θανάτων.
«Αγαπητή μου Ιωάννα», της γράφει από την Αγκυρα (25/1/1950), «είναι λίγες ώρες που έλαβα το φοβερό μήνυμα πως χάσαμε τον Αγγελο. Μου το έγραψε η συνάδελφός του που διευθύνει το Ελληνικό τμήμα στη σχολή του Μonterey. […] Εχω μεγάλο πόνο, εδώ στην ερημιά μου. Δεν είμαι σε θέση να σου γράψω πολλά». Οι επόμενες επιστολές του θα είναι για τον Αγγελο, τη διευθέτηση πρακτικών ζητημάτων και τη δρομολόγηση συμβολικών κινήσεων πένθους και αποχαιρετισμού. Τον Γιώργο απασχολεί, πολύ τρυφερά, πώς ο Στέλιος, ο γιος του Αγγελου, «θα έχει τα λίγα που του άφησε ο πατέρας του», πώς θα λειανθούν οι σχέσεις με τη Ρωξάνη, την πρώην σύζυγο του Αγγελου, για να κρατηθεί η επαφή του παιδιού με την οικογένεια Σεφεριάδη και πώς ο Στέλιος θα διατηρήσει μια τρυφερή μνήμη του πατέρα του – ο οποίος, παρότι δεν του έγραφε από την Αμερική, άφησε πολλές ημιτελείς και ανεπίδοτες επιστολές προς εκείνον. Ενδιαφέρεται επίσης να διαφυλαχθούν τα χειρόγραφα του Αγγελου και γράφει στην Ιωάννα την πρόθεσή του να αναλάβει ο ίδιος να εκδώσει κάποια ποιήματα που έγραφε ο Αγγελος αλλά δεν είχε καταφέρει να εκδώσει. Τα τύπωσε τελικά αργότερα, με δικά του επεξηγηματικά σημειώματα: Σήμα (εκδ. Ικαρος).
Δεν είναι τυχαίο το ταξίδι από την Αγκυρα το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς στα μικρασιατικά παράλια και στα πατρογονικά εδάφη. Με συνοδοιπόρο τον σουηδό πρέσβη στην Τουρκία Ερικ φον Ποστ, θα αναχωρήσει, χωρίς τη Μαρώ, για μια επιστροφή στις παιδικές μνήμες. Πηγαίνει στη Σμύρνη, στα Βουρλά και στη Σκάλα. Αναζητάει τα παλιά τους σπίτια και το περιβόλι της γιαγιάς, κολυμπάει στις παιδικές θάλασσες στη Σκάλα και παίρνει τον δρόμο προς τα Βουρλά που «παιδί, τον έκανα συχνά αυτό τον δρόμο με το ποδήλατο».
Η περίπτωση του θανάτου του πατέρα αντιμετωπίζεται διαφορετικά. Η είδηση για τον θάνατο του εξέχοντος νομικού Στυλιανού Σεφεριάδη φτάνει στον Γιώργο με τηλεγράφημα από τη Γαλλία, όπου ζει ο πατέρας του με τη δεύτερη σύζυγό του Τερέζα. Ο Σεφέρης αποφασίζει να μην πάει στην κηδεία, δεν αντέχει τη σκέψη ότι, χωρίς την Ιωάννα εκεί, θα πρέπει να «παίζω κωμωδία μόνο για τον κόσμο», με αυτή «τη γαλλική οικογένεια, με την οποία δεν έχω τίποτα να κάνω». Προφάσεις; Ολη η εξαρχής δύσκολη σχέση του γιου με τον προβεβλημένο καθηγητή, λόγιο και σύμβουλο του Ελευθερίου Βενιζέλου πατέρα θα συμπυκνωθεί κρυπτικά στη φράση «Αυτό με όλη την αναδρομή στη ζωή του πατέρα μ’ έχει τσακίσει», της οποίας η Ιωάννα έχει το κλειδί της ερμηνείας. Ακριβώς εδώ βρίσκεται η συμβολή του τόμου: στην αδιαμεσολάβητη παρουσίαση της ευαλωτότητας του Σεφέρη απέναντι στους δύο σημαντικούς άνδρες της ζωής του, τον κλειστό, απόμακρο αλλά πολυαγαπημένο αδελφό και τον ισχυρό πατέρα.
