Ηπανδημία ήρθε για να μείνει. Αποτελεί ένα βιολογικό κατά βάση φαινόμενο το οποίο έχει σημαντικές κοινωνικές και ψυχολογικές προεκτάσεις. Δύο χρόνια μετά την εμφάνισή της «μάθαμε» να ζούμε μαζί της διαμορφώνοντας νέες πρωτόγνωρες «κανονικότητες». Η καθημερινότητα, οι συνήθειες, οι σωματικές επαφές, η ίδια η υπόσταση και η συγκρότησή μας σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο τροποποιήθηκαν. Η έννοια του διάχυτου, αόρατου, θανατηφόρου κορωνοϊού παρήγαγε την έννοια της διακινδύνευσης πάνω στην οποία δομούμε την υπόστασή μας (U. Beck). Ο διάχυτος αόρατος κίνδυνος να νοσήσουμε μετατράπηκε σε εξορθολογισμένη απειλή, στατιστικά προσδιορισμένη, την ευθύνη στην έκθεση της οποίας έχει το μεμονωμένο άτομο. Εντασσόμαστε σε έναν κύκλο άθροισης ατομικών επικινδυνοτήτων όπου όσο και να προσέχεις, πάντα κάτι παραπάνω θα πρέπει να κάνεις για να είσαι ασφαλής. Η ίδια η υπόστασή μας συγκροτείται πάνω στην έννοια της ανασφάλειας, της διακινδύνευσης και της αντιμετώπισής τους σε ατομικό επίπεδο. Κατασκευάζονται νέες κοινωνικές σχέσεις οι οποίες δομούνται από την έννοια της ανασφάλειας μετατρέποντας τον άλλον σε πιθανό εν δυνάμει εχθρό. Δεν εμπιστευόμαστε τον άλλον και με τον τρόπο αυτόν μετατρεπόμαστε από κοινωνικά σε ανασφαλή υποκείμενα. Το άτομο είναι υπεύθυνο για ό,τι του συμβεί και με τον τρόπο αυτό η ευθύνη φεύγει από την κοινωνία και τον τρόπο οργάνωσης του παγκοσμιοποιημένου πλέον κόσμου που στηρίζεται στην εκμετάλλευση. Ας αναλογιστούμε το γεγονός ότι από την παραγωγή του εμβολίου, που είναι απαραίτητο ενδεχομένως και για την επιβίωση του ανθρώπινου είδους, σε ελάχιστο χρόνο βγήκαν κέρδη δισεκατομμυρίων ή ας συγκρίνουμε τα ικανοποιητικά ποσοστά εμβολιασμού στις ανεπτυγμένες χώρες με τα εξαιρετικά περιορισμένα στις υποανάπτυκτες, παρότι εγκυμονεί ο κίνδυνος μιας νέας μετάλλαξης.
Σε αυτό το πλαίσιο το σύνολο της ατομικής και κοινωνικής μας ύπαρξης μπαίνει κάτω από ένα διευρυμένο δίκτυο κοινωνικής επιτήρησης όπου η βιοεξουσία και η κυβερνητικότητα (M. Foucault) εκλαμβάνουν νέα μορφή. Δικαιώματα καταπατούνται, ελευθερίες περιορίζονται, όροι τίθενται στην εκδήλωση της συμπεριφοράς και όλα αυτά «για το καλό μου». Συμπεριφορές και άτομα εκλαμβάνουν αρνητική κοινωνική ταυτότητα (οι ανέμελοι νέοι που κάνουν πάρτι), το κοινωνικό σώμα μπαίνει σε μια διαδικασία κοινωνικού αυτοματισμού όπου στρέφεται ο ένας απέναντι στον άλλον (κοίτα τον… μπήκε στο μαγαζί δίχως μάσκα). Η διαδικασία της κοινωνικής επιτήρησης, της επιτήρησης των κοινωνικών σχέσεων εκλαμβάνει νέα αποτελεσματικότητα με τη μορφή του αυτοελέγχου. Οι ίδιοι ελέγχουμε τους εαυτούς μας, περιορίζουμε τα σώματά μας, ακόμα και οι σεξουαλικές σχέσεις εκλαμβάνουν μια νέα μορφή διαμεσολάβησης (εν είδει αστεϊσμού σεξουαλικές επαφές με επίδειξη μόνο πιστοποιητικού εμβολιασμού).
Σε αυτό το πλαίσιο μπορεί κάποιος να υποστηρίξει ότι «είναι δυνατόν να μην υπάρξουν αυτοί οι κοινωνικοί καταναγκασμοί με τον κορωνοϊό να απειλεί την επιβίωσή μας;». Δυστυχώς εύκολες λύσεις δεν υπάρχουν. Αυτό που απαιτείται είναι η προσπάθεια κοινωνικής κατανόησης της ανυπακοής στον απαραίτητο εμβολιασμό και την τήρηση των υγειονομικών πρωτοκόλλων. Πέρα από εξηγήσεις ψυχολογικές, οι συμπεριφορές αυτές δομούνται στον τρόπο με τον οποίο κοινωνικοποιηθήκαμε. Από μικροί μάθαμε και μαθαίνουμε στα παιδιά μας, κινούμενοι με ένα παράλληλο φιλελεύθερο ιδεολόγημα (πολιτικό), να εστιάζουμε στην ατομική προσπάθεια να πάρουμε τους καλύτερους βαθμούς, να πάρουμε υψηλό βαθμό πτυχίου, να βρούμε καλή δουλειά κ.ο.κ. Κοινωνικοποιηθήκαμε να βάζουμε τον εαυτό μας πάνω από όλα και όλους. Υιοθετήσαμε μια κουλτούρα ακραίου ανταγωνισμού και όχι συναγωνισμού και κατασκευάσαμε έναν κοινωνικό εαυτό ατομικιστή με απώτερο σκοπό την προφύλαξή του και την αποκόμιση ατομικού κέρδους. Οποιος επενδύσει και κουραστεί θα πετύχει (ατομικά). Και ξαφνικά εμφανίζεται ο κορωνοϊός ο οποίος απαιτεί όχι ατομική ευθύνη αλλά «κοινωνική ευθύνη». Ατομική ευθύνη ή προστασία του εαυτού μου είναι να μην εμβολιαστώ και εκτεθώ έστω και σε απειροελάχιστες πιθανότητες παρενεργειών, ακόμα και θανάτου. Οπότε ζητάμε κοινωνική ευθύνη από άτομα που κοινωνικοποιηθήκαν να προσλαμβάνουν τον κόσμο και τους άλλους μέσω τού τι μπορούν να προσφέρουν στο άτομό τους. Και αν για τους περισσότερούς μας ο εμβολιασμός είναι ενδεχομένως ένα μέσο για να εξασφαλίσουμε ότι δεν θα ασθενήσουμε οι ίδιοι, δεν λειτουργεί αυτό για όλους.
Και φτάνουμε στον πυρήνα του προβλήματος, που είναι η πρόληψη και η δημόσια υγεία. Η δημόσια υγεία είναι σοβαρή υπόθεση και δεν μπορεί να στηριχθεί πάνω στις τιμωρίες και τον εξαναγκασμό. Η βία φέρνει βία και η τιμωρία αντίδραση. Θα πρέπει από μικρή ηλικία να κοινωνικοποιηθούμε μέσω του σχολείου στην αναγνώριση της πρόληψης και τη σημασία της δημόσιας υγείας. Μόνο εφόσον συνειδητοποιήσουμε πόσο σημαντικά είναι ο εμβολιασμός και η τήρηση των ιατρικών πρωτοκόλλων μπορούμε αυτόματα να τηρούμε τους απαραίτητους περιορισμούς οι οποίοι τότε δεν χρειάζεται να φτάνουν σε υπερβολές εξαιτίας «εκτάκτων» κάθε φορά αναγκών. Η τιμωρία, ο κοινωνικός στιγματισμός γιγαντώνουν την αντίδραση (αντιεμβολιαστές, πλαστά πιστοποιητικά, άτομα που κολλούν ηθελημένα για να μην εμβολιαστούν, αρνητές της απογραφής!) ενώ η παιδεία περιορίζει αυτά τα φαινόμενα. Στην περίπτωση του κορωνοϊού αργήσαμε, επειδή όμως σίγουρα νέες πανδημίες και ενδεχομένως με μεγαλύτερη θνησιμότητα θα ξαναεμφανιστούν, οφείλουμε να θωρακίσουμε την κοινωνία κοινωνικοποιώντας υπεύθυνους, ευαισθητοποιημένους «κοινωνικούς» πρωτίστως πολίτες και όχι μονάδες που εναγωνίως προσπαθούν να προστατευθούν από έναν αόρατο εχθρό σε συνθήκες αβεβαιότητας και ανασφάλειας, γαντζωμένοι πάνω σε μια κεντρική εξουσία τοπική ή παγκόσμια η οποία με τον τρόπο αυτόν ισχυροποιεί τη θέση της νομιμοποιώντας το δικαίωμά της να διατηρεί την καθεστηκυία τάξη πραγμάτων. Και όπως αναφέρει και ο Leonard Cohen στο «Everybody knows», «The poor stay poor the rich get rich that’s how it goes». Αυτό θα είναι και το τέλος του κορωνοϊού, οι πλούσιοι θα γίνουν πλουσιότεροι, οι φτωχοί φτωχότεροι και η δοσμένη τάξη πραγμάτων θα περάσει μία ακόμα κρίση γινόμενη περισσότερο ισχυρή, μέχρι την επόμενη, η οποία δυστυχώς μπορεί να μην είναι τόσο ευγενική με το ανθρώπινο είδος.
*Ο κ. Γιώργος Αλεξιάς είναι καθηγητής Κοινωνιολογίας της Υγείας και της Ασθένειας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Ψυχολογίας.
