Εύα Ιλούζ – Η μετάλλαξη του έρωτα

Μιλάμε συνεχώς για τον έρωτα και τον αποζητούμε, αλλά δεν μιλάμε σχεδόν ποτέ για την αποφυγή του έρωτα ή για το τι συμβαίνει όταν ο έρωτας για ένα πρόσωπο τελειώνει, όταν κάποιοι μας αφήνουν ή κάποιους τους αφήνουμε… Για την αβεβαιότητα που κατατρύχει συνήθως τις ερωτικές σχέσεις. Η Εύα Ιλούζ, η καθηγήτρια Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ και στην École des Hautes Études en Sciences Sociales στο Παρίσι, παρατηρεί πως σε ό,τι αφορά τη σεξουαλική ελευθερία φαίνεται ότι τα πράγματα κυλούν ομαλά, αλλά στο συναισθηματικό πεδίο κυριαρχούν η σύγχυση, η αβεβαιότητα, ακόμη και το χάος. Η ίδια, εδώ και μια εικοσαετία, μελετά τις ερωτικές σχέσεις καταδεικνύοντας τους τρόπους με τους οποίους η νεωτερικότητα και ο καπιταλισμός μεταμόρφωσαν τη συναισθηματική και την ερωτική μας ζωή. Στο παρόν βιβλίο η Ιλούζ, μέσα από συνεντεύξεις βάθους και αφηγήσεις ζωής, παρουσιάζει τις επιδράσεις της σεξουαλικής ελευθερίας στη συγκρότηση εαυτού, στις ερωτικές σχέσεις και στο συναίσθημα.

Eva Ιllouz

Το τέλος του έρωτα. Μια κοινωνιολογία των αρνητικών σχέσεων

Μετάφραση Διονύσης Παπαδουκάκης.

Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2021,σελ. 392, τιμή 24,38 ευρώ

Η προνεωτερική ερωτοτροπία ήταν οργανωμένη γύρω από σεξουαλικούς περιορισμούς που επιβάλλονταν από τις οικογένειες και τον κλήρο. Κατά τον 18ο και 19ο αιώνα, στη Δύση και στο πλαίσιο του ατομικισμού, η ερωτοτροπία λειτουργούσε σε ένα δομημένο κοινωνικό πλαίσιο για τη λήψη αποφάσεων, όπου η απόφαση μπορούσε να είναι είτε συναισθηματική («τον αγαπώ») είτε πρακτική («θα τον παντρευτώ»). Υπήρχαν κανόνες και νόρμες που οργάνωναν τα συναισθήματα, στους οποίους ενυπήρχαν η θρησκευτική πατριαρχία, οι έμφυλες ανισότητες και η εξομοίωση του σεξ με την ακολασία, μας υπενθυμίζει η συγγραφέας. Τη δεκαετία του 1960, καθιερώνεται η σεξουαλική ελευθερία, που δεν θεωρείται πλέον μια αμαρτωλή βιολογική παρόρμηση. Ομως, η σύγχρονη σεξουαλικότητα, πλαισιωμένη από την καταναλωτική και την τεχνολογική κουλτούρα, έρχεται σε σύγκρουση με το όραμα της χειραφετημένης σεξουαλικότητας που βρισκόταν στο επίκεντρο της σεξουαλικής επανάστασης.

Ο έρωτας ως εμπόρευμα

Οι αντιλήψεις και οι πρακτικές των ερωτικών σχέσεων έχουν λάβει αγοραία μορφή και, όπως ο καπιταλισμός μειώνει τη δέσμευση των εταιρειών έναντι των εργαζομένων, με παρόμοιο τρόπο η «αποδέσμευση από τον έρωτα» χαρακτηρίζει τις σεξουαλικές σχέσεις, παρατηρεί η Ιλούζ: το «φάσωμα», το «σεξ της μιας βραδιάς», η «ξεπέτα», ο «φίλος για σεξ», οι περιστασιακές γνωριμίες, το εικονικό σεξ, φανερώνουν τις βραχύβιες σχέσεις με τη σεξουαλική πράξη ως κύριο και μοναδικό σκοπό, συχνά δίχως συναισθήματα. Ολοένα και περισσότεροι άνδρες και γυναίκες αποφεύγουν τη σύναψη σταθερών δεσμών και τη συναισθηματική εμπλοκή και περνούν από τη μια σχέση στην άλλη. Ομως, η «επιδημία μοναξιάς» είναι παρούσα και μάλιστα όσοι ανήκουν στη γενιά iGen (στη γενιά μετά τους μιλένιαλ) έχουν λιγότερους σεξουαλικούς συντρόφους από εκείνους που ανήκουν στις δύο προηγούμενες γενιές, καθιστώντας την έλλειψη σεξουαλικότητας ένα νέο κοινωνικό φαινόμενο.

Στο παρόν βιβλίο η Ιλούζ, μέσα από συνεντεύξεις βάθους και αφηγήσεις ζωής, παρουσιάζει τις επιδράσεις της σεξουαλικής ελευθερίας στη συγκρότηση εαυτού, στις ερωτικές σχέσεις και στο συναίσθημα

Στις αυτονομημένες σεξουαλικές συναντήσεις, τις χωρίς συναισθηματικές ανταλλαγές, τα αντικείμενα αποκτούν ερωτικό χαρακτήρα και η σεξουαλική ισότητα και ελευθερία ταυτίζονται με την αγοραστική δύναμη, όπως αποτυπώνεται στο Sex and the City. Η επιδεικτική σεξουαλικότητα και η καταναλωτική ελευθερία εμφανίζονται ως αναπόσπαστα μέρη του ίδιου συνόλου και γύρω από το σώμα διεξάγεται ένα τεράστιο εμπόριο πολλών εκατομμυρίων. Στο διαδίκτυο (βλ. Tinder) οι άνθρωποι συναντούν ο ένας τον άλλον με γνώμονα την απόδοση μιας αξίας, μετατρέποντας τη συνάντηση σε ένα εμπόρευμα που αγοράζεται και πετιέται. Η σεξουαλικότητα οπτικοποιείται και, ως εμπορεύσιμο προϊόν, ρυθμίζεται από το καθεστώς της κατανάλωσης, με συνέπεια να δημιουργούνται «ιεραρχίες αξίας» με βάση την ομορφιά και το βάρος του σώματος. Παραδείγματος χάρη, οι υπέρβαρες γυναίκες και οι μεγαλύτερες σε ηλικία περιφρονούνται, το γυναικείο σώμα και η ίδια η γυναίκα υποτιμούνται, ενώ αυξάνεται η σεξουαλική δύναμη των ανδρών, που συνήθως εμπλέκονται λιγότερο συναισθηματικά στο περιστασιακό σεξ. Καθώς όμως τα καταναλωτικά γούστα αλλάζουν, η αξία του εαυτού, που αξιολογείται αδιάκοπα από τους άλλους, είναι αβέβαιη, και πολλές γυναίκες βιώνουν οδυνηρά την παρουσία τους στην ετεροφυλοφιλική αγορά προσπαθώντας να ανταποκριθούν κάθε φορά στα ιδανικά της σωματικής τελειότητας.

Από την έρευνα της Ιλούζ φαίνεται ότι η ανωνυμία αποτελεί χαρακτηριστικό του περιστασιακού σεξ, το οποίο γίνεται αυτόνομη πηγή απόλαυσης, ενώ οι συναντήσεις είναι αποκομμένες από κάθε προβολή στο μέλλον. Οι εμπλεκόμενοι σε σχέσεις σιωπηρά ή ρητά συμφωνούν ότι θα είναι «μη σχέσεις». Η ελευθερία εμπλοκής και απεμπλοκής από τη σχέση και το φαινόμενο ghosting (εξαφάνιση) εισάγουν ένα στοιχείο αβεβαιότητας με άμεσο ψυχολογικό αντίκτυπο, που μπορεί να κυμαίνεται από το αίσθημα της ντροπής, της δυσφορίας, της σύγχυσης και της αμηχανίας ως το αίσθημα του άγχους, της ανασφάλειας και της χαμηλής αυτοεκτίμησης, γράφει η Ιλούζ. Το περιστασιακό σεξ είναι μια μη σχέση, μια αρνητική σχέση. Η ιδιότητα του προσώπου επικεντρώνεται στο σώμα, που καθίσταται η μοναδική ή η πιο αξιόπιστη πηγή γνώσης για τον άλλον, ενώ οι συναισθηματικές αλληλεπιδράσεις είναι ανύπαρκτες. Ο σεξουαλικός, ο τεχνολογικός και ο καταναλωτικός εαυτός εντάσσονται σε ένα ενιαίο ισχυρό πλέγμα, που είναι σχετικά αποσυνδεδεμένο από τον συναισθηματικό εαυτό, θεωρεί η ίδια.

Ψυχικές ρωγμές

Η συγγραφέας δεν είναι υπέρ της επιστροφής σε ένα καταπιεστικό παρελθόν. Αντίθετα, λαμβάνει υπόψη τις φεμινιστικές κριτικές σε ό,τι αφορά τη σεξουαλική ελευθερία, και μελετά τον ρόλο του περιστασιακού σεξ στη δημιουργία αρνητικών επιλογών που επιφέρουν ψυχικές ρωγμές και συντελούν στη δυσκολία σύναψης ή διατήρησης συναισθηματικών σχέσεων. Η Ιλούζ με το σπουδαίο έργο της αποκαλύπτει τις αόρατες δυνάμεις που δημιουργούν αρνητικούς δεσμούς, καταδυναστεύουν τα άτομα και προκαλούν μια βασανιστική αβεβαιότητα σχετικά με την αξία μας και την αξία των άλλων. Οι αφηγήσεις των πληροφορητών της, που παρατίθενται στο βιβλίο, και η ωραία μετάφραση του Διονύση Παπαδουκάκη το καθιστούν εξαιρετικά ενδιαφέρον.

Αλλα έργα της Ιλούζ στα ελληνικά

Στα ελληνικά κυκλοφορούν τα εξής βιβλία της Εύα Ιλούζ: «Ψυχρή τρυφερότητα. Η άνοδος του συναισθηµατικού καπιταλισµού» (µετάφραση Μαρία Στασινοπούλου, εκδόσεις Oposito, 2017), «Ευτυχιοκρατία» [Εύα Ιλούζ και Εντγκαρ Καµπάνας] (µετάφραση Βασιλική Πέτσα, εκδόσεις Πόλις, 2020), «Γιατί πληγώνει ο έρωτας» (µετάφραση Διονύσης Παπαδουκάκης, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2019).

Η κυρία Αννα Λυδάκη είναι καθηγήτρια στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου.