Real Gabinete PortuguEîs de Leitura
«Ποια είναι, λες, η ομορφότερη βιβλιοθήκη στον κόσμο;», ρωτά ο ερευνητής φίλος που έχει έρθει από το Λονδίνο, ενώ πίνουμε καφέ και συζητούμε για βιβλιοθήκες και αρχεία. Φεύγοντας από την Ευρώπη και τις θαυμαστές μπαρόκ μοναστηριακές βιβλιοθήκες με τα αγάλματα, τις εκπληκτικές οροφογραφίες και τις μεγαλειώδεις τοιχογραφίες, ο νους μου πάει σε πολύ διαφορετικές βιβλιοθήκες. Πρώτα στη Real Gabinete Português de Leitura, στο Ρίο ντε Τζανέιρο. Με 350.000 τόμους, έχει τη μεγαλύτερη συλλογή βιβλίων στα πορτογαλικά εκτός Πορτογαλίας. Πρωτοσυστάθηκε ως πολιτισμικός οργανισμός το 1837 από μια ομάδα 43 πορτογάλων εμπόρων, δικηγόρων, λογίων και πολιτικών προσφύγων οι οποίοι ήθελαν να ενθαρρύνουν την καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας στους κόλπους της πορτογαλικής κοινότητας που ζούσε στην πρωτεύουσα της τότε Αυτοκρατορίας της Βραζιλίας. Σχεδιασμένο από τον πορτογάλο αρχιτέκτονα Ραφαέλ Ντα Σίλβα ε Κάστρο, το κτίριο που θα στεγάσει αργότερα τον οργανισμό και τη βιβλιοθήκη θυμίζει τα εκκλησιαστικά και πανεπιστημιακά κτίρια της Ευρώπης του 16ου αιώνα, και παραπέμπει στη γοτθική αρχιτεκτονική του μοναστηριού των Ιερωνυμιτών στη Λισαβόνα. Τη λίθινη πρόσοψη, φιλοτεχνημένη στη Λισαβόνα, κοσμούν οι ανδριάντες των θαλασσοπόρων Πέδρο Αλβαρες Καμπράλ και Βάσκο Ντα Γκάμα, του Ερρίκου του Θαλασσοπόρου και του εθνικού ποιητή της Πορτογαλίας Λουίς ντε Καμόες. Στο εσωτερικό, στα βιβλιοστάσια από σκούρο ξύλο που αναπτύσσονται σε τρεις ορόφους, οδηγούν σκάλες και μπαλκόνια με λεπτοδουλεμένα κιγκλιδώματα από σφυρήλατο σίδερο, ενώ ο μεγαλοπρεπής πολυέλαιος και το πολύχρωμο βιτρό στον θόλο της οροφής μαγεύουν τους επισκέπτες. Κλειστή αρχικά, μόνο για μέλη, το 1900 η βιβλιοθήκη έγινε δημόσια. Η συλλογή της εμπλουτίζεται διαρκώς, λαμβάνοντας κάθε χρόνο, βάσει νόμου, ένα αντίτυπο από κάθε τίτλο που τυπώνεται στην Πορτογαλία. Το διατηρητέο κτίριό της είναι στέκι βραζιλιάνων συγγραφέων και λογίων ενώ φιλοξένησε και τις πρώτες συνεδριάσεις της Ακαδημίας Γραμμάτων της Βραζιλίας και όχι άδικα έλαβε την τέταρτη θέση στα… καλλιστεία βιβλιοθηκών του περιοδικού «Τime» το 2014.
Bodleian Libraries
Στην πανεπιστημιούπολη της Οξφόρδης, ένα δίκτυο 27 βιβλιοθηκών που απλώνονται σε όλη την πόλη, μέσα και έξω από τα μεσαιωνικά της κολέγια, σε υπέργειες και υπόγειες εγκαταστάσεις που διασχίζουν δρόμους, έχει κερδίσει την καρδιά των αναγνωστών της γενιάς του Millennium. H Βοδληιανή Βιβλιοθήκη, όπως είναι το συμπεριληπτικό όνομα των βιβλιοθηκών του δικτύου, η Μπόντλιαν ή «Μποντ» χαϊδευτικά για τους φοιτητές της πόλης, δάνεισε τους χώρους και το ύφος της στο Χόγκουαρτς του κινηματογραφικού Χάρι Πότερ. Η δεύτερη μεγαλύτερη βιβλιοθήκη του Ηνωμένου Βασιλείου μετά τη Βρετανική Βιβλιοθήκη αποθησαυρίζει σύμφωνα με την κατά νόμον προσφορά τη βιβλιακή παραγωγή της χώρας από το 1610. Στη μακραίωνη ιστορία της οφείλει τη σύστασή της στον Τόμας ντε Κόμπχαμ, επίσκοπο του Ουόρτσεστερ, που χρηματοδότησε το 1320 την επέκταση του ναού της Παρθένου Μαρίας με την οικοδόμηση κτίσματος για τη φιλοξενία συλλογής βιβλίων. Η μικρή συλλογή του επισκόπου ήταν η μαγιά. Μια μεγάλη συλλογή χειρογράφων που δώρισε στα 1435-1437 ο Χάμφρεϊ, δούκας του Γκλόστερ, αδελφός του βασιλιά Ερρίκου του Ε΄, ήταν η αφορμή να χτιστεί μια αίθουσα βιβλιοθήκης επάνω από τη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου. Ακολούθησε μια περίοδος παρακμής μέχρι το 1598, όταν ο βιβλιόφιλος διπλωμάτης Τόμας Μπόντλεϊ προσφέρθηκε να ανασυγκροτήσει τη βιβλιοθήκη, με δικά του έξοδα, χάρη στην περιουσία μιας πλούσιας χήρας την οποία είχε παντρευτεί. Η βιβλιοθήκη, που πήρε έκτοτε το όνομά του, του οφείλει σίγουρα πολλά. Ο κληρικός Τόμας Τζέιμς, τον οποίο ο Μπόντλεϊ προσέλαβε ως βιβλιοθηκονόμο, του υπέδειξε να ζητήσει από τη συντεχνία των τυπογράφων να καταθέτουν ένα αντίτυπο από κάθε βιβλίο που τύπωναν στη βιβλιοθήκη, και η βιβλιοθήκη λειτούργησε ως εθνική βιβλιοθήκη της χώρας ως την ίδρυση του Βρετανικού Μουσείου και της βιβλιοθήκης του το 1753. Εκτοτε, οι συλλογές της βιβλιοθήκης αυξάνονταν διαρκώς. Σήμερα περιλαμβάνουν περισσότερα από 13 εκατομμύρια έντυπα τεκμήρια, περισσότερους από 80.000 τίτλους ηλεκτρονικών περιοδικών και ειδικές συλλογές αρχετύπων, χαρτών, έργων τέχνης και βεβαίως χειρογράφων, μεταξύ των οποίων και πλούσια συλλογή ελληνικών χειρογράφων. Στις παλιές αίθουσες στη Θεολογική Σχολή ο επισκέπτης βλέπει ακόμη τους τόμους δεμένους με μεταλλικές αλυσίδες στα δρύινα βιβλιοστάσια, ώστε να μην μπορεί κανείς να τους απομακρύνει. Για τον φόβο καταστροφής βιβλίων από φωτιά, δεν επιτρέπονταν κεριά αναμμένα στη βιβλιοθήκη και οι ώρες ανάγνωσης περιορίζονταν στις ώρες διάρκειας του φυσικού φωτός. Από τα κτίρια αυτού του δικτύου βιβλιοθηκών, που διαρκώς επεκτείνεται βιβλιακά και οικοδομικά στον χρόνο, τους επισκέπτες γοητεύει η «Radcliffe Camera», μια νεοκλασικού ρυθμού ροτόντα που ανεγέρθηκε μεταξύ 1737 και 1749 σε σχέδια του σπουδαίου αρχιτέκτονα της εποχής Τζέιμς Γκιμπς για να στεγάσει μια επιστημονική βιβλιοθήκη, σύμφωνα με δωρεά που κατέλιπε ο γιατρός και πολιτικός Τζον Ράντκλιφ. Από τις κυλινδρικές αίθουσες της «Ράντκλιφ Κάμερα» ξεκινάει ένα συναρπαστικό ταξίδι στον πραγματικό και όχι στον κινηματογραφικό χώρο, το οποίο, διασχίζοντας υπόγεια αναγνωστήρια και βιβλιοστάσια, καταλήγει μέσω ενός τούνελ, που ενώνει παλιά και νέα κτίρια, στην άλλη πλευρά της Βroad Street, στο νέο κτίριο της Βοδληιανής, που ολοκληρώθηκε το 1940, στις υπερσύγχρονες εγκαταστάσεις της Βιβλιοθήκης Γουέστον, όπως είναι πλέον γνωστό το νέο κτίριο μετά την τελευταία ανακαίνιση και επέκτασή του το 2015.
The London Library
«Είναι η βιβλιοθήκη των συγγραφέων», μου εξηγεί ο φίλος από το Λονδίνο. «Ο Αλφρεντ Τένισον διετέλεσε πρόεδρός της, όπως και ο βικτωριανός συγγραφέας Λέσλι Στίβεν, πατέρας της Βιρτζίνια Γουλφ, και ο νομπελίστας Τ. Σ. Ελιοτ. Ο Δαρβίνος ήταν μέλος της, όπως και ο Γουίλιαμ Θάκερεϊ και ο Αρθουρ Κόναν Ντόιλ». Η συζήτηση για τη θρυλική The London Library, στον αριθμό 14 της πλατείας Σεντ Τζέιμς στο Γουεστμίνστερ, ένα τοπόσημο του Λονδίνου, ένα συγκρότημα κτιρίων διατηρητέο από το 1958. Την πρωτοβουλία της ίδρυσής της είχε ο ιστορικός και φιλόσοφος Τόμας Καρλάιλ, απογοητευμένος που δεν μπορούσε να δανειστεί βιβλία από τη Βιβλιοθήκη του Βρετανικού Μουσείου για να τα διαβάσει στο σπίτι με την ησυχία του. Η βιβλιοθήκη άνοιξε στις 3 Μαρτίου 1841 και στα ράφια της είχε μονάχα 3.000 βιβλία. Σήμερα, με περισσότερους από ένα εκατομμύριο τόμους, που εμπλουτίζονται με 6.000 νέους τίτλους κάθε χρόνο, η London Library έχει μία από τις πιο ενημερωμένες συλλογές στις κατηγορίες Ιστορία, Πολιτισμική έκφραση (γλώσσα, λογοτεχνία, τέχνες) και Σκέψη και ζωή (φιλοσοφία, κοινωνικές επιστήμες). Για 510 στερλίνες – αυτή είναι η ετήσια συνδρομή που πλήρωσε ο καλός φίλος – μπορείς να δανειστείς δεκάδες βιβλία, μέχρι και 40 κάθε φορά. Ο Τσαρλς Ντίκενς, ένα από τα 382 ιδρυτικά μέλη της βιβλιοθήκης, λέγεται ότι έφυγε από εκεί με δύο καρότσες γεμάτες βιβλία για τη Γαλλική Επανάσταση όταν έγραφε την «Ιστορία δύο πόλεων». Περίπου μισό αιώνα αργότερα, το 1904, τέσσερις ημέρες μετά τον θάνατο του πατέρα της, η Βιρτζίνια Γουλφ αγοράζει ισόβια συνδρομή για 40 στερλίνες. Ηταν 22 ετών και στη θέση της οικογενειακής κατάστασης στην αίτησή της σημείωνε «γεροντοκόρη». Με χιλιάδες τίτλους περιοδικών και ψηφιακό αναγνωστήριο, η βιβλιοθήκη είναι ένας από τους δημοφιλέστερους και γοητευτικότερους χώρους ανάγνωσης στο κέντρο του Λονδίνου. Tα αρχεία της, όσα διασώθηκαν από τους βομβαρδισμούς του 1944, είναι αποκαλυπτικά για το αναγνωστικό γούστο των διακεκριμένων μελών της. Οι φυσικές επιστήμες δεν είναι το φόρτε της, αλλά είναι πολλοί που την επισκέπτονται για να διατρέξουν τη φημισμένη συλλογή της με τίτλο «Διάφορα», όπου μπορεί κανείς να βρει τόμους για ετερόκλητα και απίθανα θέματα, από την κοινωνική ζωή της καμήλας ως το σκάκι στην Ισλανδία. Πολλοί λογοτεχνικοί ήρωες δανείστηκαν βιβλία από τη London Library. «O δόκτωρ Γουάτσον δανείστηκε από εκεί τόμους για την κινεζική κεραμική ύστερα από παρότρυνση του Σέρλοκ Χολμς, ακόμη κι ο ατσαλάκωτος Τζέιμς Μποντ του Ιαν Φλέμινγκ στην ιστορία «Στην υπηρεσία της Αυτής Μεγαλειότητας»», μου λέει με νόημα κλείνοντας το μάτι ο συνομιλητής μου.
Βιβλιοθήκη Σύγχρονης Τέχνης «Στρατής Ανδρεάδης»
Ακολουθώντας πάντα υπόγειες διαδρομές, με το τρένο στη σήραγγα της Μάγχης, φθάσαμε νοερά με τον βιβλιόφιλο φίλο στο Παρίσι, εκεί που χτυπούσε ανέκαθεν η καρδιά της τέχνης, μέσα και γύρω από την περίφημη Σχολή Καλών Τεχνών, με ιστορία τριών και πλέον αιώνων. Διάδοχος της Βασιλικής Ακαδημίας Ζωγραφικής και Γλυπτικής του 17ου αιώνα, η Σχολή ανήκει σε μια συστάδα 25 διακεκριμένων παρισινών πανεπιστημιακών ιδρυμάτων και διαθέτει μια εξαιρετική Βιβλιοθήκη Σύγχρονης Τέχνης, χάρη στη δωρεά της Ντορέτ Καραϊωσηφόγλου στη μνήμη του συζύγου της, έλληνα εφοπλιστή και επιχειρηματία Στρατή Ανδρεάδη (1905-1989). Η Βιβλιοθήκη «Στρατής Ανδρεάδης» περιλαμβάνει 64.753 τεκμήρια κάθε είδους και 500 τίτλους εξειδικευμένων περιοδικών. Τον πυρήνα της συλλογής αποτελούν σπάνιες εκδόσεις τέχνης, από το 1960 ως τις μέρες μας, μια δυνατή και ενημερωμένη συλλογή καταλόγων εκθέσεων, τίτλοι Ιστορίας της δυτικής και της ανατολικής τέχνης και σχετικές μελέτες. Παράλληλα, στρέφοντας τη ματιά στο περιβάλλον μέσα στο οποίο η τέχνη αναπτύσσεται, τίτλοι από διάφορα πεδία των ανθρωπιστικών επιστημών καθώς και πλούσιο οπτικοακουστικό υλικό (ηχογραφήσεις, βίντεο κ.ά.) πλαισιώνουν τον καλλιτεχνικό πυρήνα της συλλογής. Ακαδημαϊκή βιβλιοθήκη, πρωταρχικά για τους φοιτητές της Σχολής Καλών Τεχνών και για καλλιτέχνες, με δυνατότητα δανεισμού, είναι ανοιχτή και στο ευρύτερο κοινό.
Tianjin Binhai Library
Φαντασμαγορική, με εντελώς διαφορετικό τρόπο, είναι και η βιβλιοθήκη Tianjin Binhai, στην πόλη Τιαντζίν της Βόρειας Κίνας, ένα χαρακτηριστικό δείγμα των φουτουριστικών, αχανών βιβλιοθηκών-πολυχώρων της εποχής μας, που συναντούμε όλο και συχνότερα, ειδικά στην Ασία. Απλωμένη σε έναν χώρο 33.700 τ.μ., σχεδιάστηκε από το ολλανδικό αρχιτεκτονικό γραφείο MVRDV στο πλαίσιο μιας ευρύτερης ανάπλασης της περιοχής, υλοποιήθηκε με ταχύτατες διαδικασίες μέσα σε τρία χρόνια και εγκαινιάστηκε τον Οκτώβριο του 2017. Περιβάλλεται από άλλα τέσσερα κτίρια πολιτιστικών χρήσεων, σχεδιασμένα από διεθνούς φήμης αρχιτέκτονες, μεταξύ των οποίων ο Μπερνάρ Τσουμί, ο αρχιτέκτονας του νέου Μουσείου Ακρόπολης. Γύρω από μια φωτεινή λευκή σφαίρα, ένα αμφιθέατρο χωρητικότητας 110 ατόμων, αναπτύσσονται, σε ένα ρευστό αμυγδαλωτό σχήμα που μοιάζει με μάτι, πέντε επίπεδα που φιλοξενούν αναγνωστήρια, αίθουσες υπολογιστών, εργαστήρια πολυμέσων και γραφεία, ενώ περιμετρικά του ανοιχτού χώρου στον οποίο δεσπόζει η σφαίρα – σαν ίριδα του ματιού – ορθώνονται κλιμακωτά βιβλιοστάσια, με απειράριθμα ράφια από το πάτωμα ως το ταβάνι που μοιάζουν να μην τελειώνουν ποτέ, σαν μια σύγχρονη εκδοχή της μπορχεσιανής βιβλιοθήκης, ράφια που ζαλίζεσαι να τα κοιτάζεις, τα οποία μπορούν να φιλοξενήσουν ως και 1,2 εκατομμύρια βιβλία. Η ιδιαίτερη αρχιτεκτονική της έχει δώσει ήδη στη βιβλιοθήκη την προσωνυμία «Το Μάτι». Λευκή και απαστράπτουσα και τόσο εξωτικά εντυπωσιακή, αυτή η αέρινη βιβλιοθήκη από γυαλί, μάρμαρο, ατσάλι και πάλλευκες επιφάνειες, έγινε αμέσως viral στην εποχή του Instagram, προσελκύοντας πάνω από 10.000 επισκέπτες κάθε ημέρα και αποτελώντας πλέον τον δημοφιλέστερο προορισμό στην Τιαντζίν. Βιβλιοθήκη και κέντρο εκπαίδευσης και πολιτισμού, συγκαταλέγεται ήδη στα πιο ενδιαφέροντα δείγματα σύγχρονης αρχιτεκτονικής των βιβλιοθηκών, δίνοντας τροφή στη μεγάλη συζήτηση για τη σημασία του χώρου, του design και του καινοτόμου σχεδιασμού στις βιβλιοθήκες σήμερα. Οσοι φθονούν τη μεγάλη προβολή της επισημαίνουν ότι ένα μέρος του βιβλιακού πλούτου της είναι ψεύτικο: τα βιβλία στα ψηλότερα και δυσπρόσιτα ράφια δεν είναι, λένε, αληθινά βιβλία αλλά τσίγκινες ράχες, τυπωμένες από τον υπολογιστή. Μια ατέλεια του «Ματιού», ίσα-ίσα για το «κακό μάτι», θα μπορούσε να πει κάποιος.
