Φίλοι και συνεργάτες εδώ και περισσότερα από είκοσι χρόνια, ο Βέλγος Νταβίντ Βαντερμελέν και ο Γάλλος Ντανιέλ Καζανάβ, διακεκριμένοι κομίστες με θητεία στα κόμικς που αφορούν την εκλαΐκευση της επιστήμης, μεταφέρουν το Sapiens του ισραηλινού ιστορικού Γιουβάλ Νόα Χαράρι, ένα μπεστ σέλερ με εκατομμύρια πωλήσεις παγκοσμίως, σε κόμικ. Δύσκολο έργο, αλλά και πολύ ενδιαφέρον, όπως είπαν μιλώντας στο Βήμα κατά την έλευσή τους στην Αθήνα λίγο πριν από την κυκλοφορία του δεύτερου τόμου του εικονογραφημένου Sapiens στα ελληνικά από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια. Οι δύο συγγραφείς και εικονογράφοι ήταν ιδιαιτέρως προσηνείς κατά τη συνομιλία τους μαζί μας, χαρούμενοι επιπλέον που η συνάντηση έγινε διά ζώσης – με τήρηση όλων των μέτρων ασφαλείας για την προστασία από τον κορωνοϊό.
Yuval Noah Harari, David Vandermeulen, Daniel Casanave
Sapiens. Μια εικονογραφημένη ιστορία. Τα θεμέλια του πολιτισμού
Μετάφραση Μιχάλης Λαλιώτης.
Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2021,
σελ. 260, τιμή 25 ευρώ (χωρίς ΦΠΑ).
Το βιβλίο κυκλοφορεί στις 18 Νοεμβρίου
Πώς άρχισε η συνεργασία σας με τον Γιουβάλ Νόα Χαράρι και η μεταφορά του βιβλίου του σε κόμικ;
Νταβίντ Βαντερμελέν: «Ο Μαρτέν Ζελέρ, ο επιμελητής μας στις εκδόσεις Albin Michel, αποφάσισε να εγκαινιάσει μια νέα σειρά με κόμικς. O Μαρτέν είχε δει το βιβλίο του Γιουβάλ. Εν τω μεταξύ, μια καλοκαιρινή μέρα, ενώ συζητούσαμε διάφορα με τον Ντανιέλ στο σπίτι του, ανακαλύψαμε ότι διαβάζαμε και οι δύο το Sapiens! Το βρίσκαμε πολύ ενδιαφέρον και σκεφτήκαμε ότι θα ήταν ωραίο να το μεταφέραμε σε κόμικ – γνωρίζοντας ότι πρόκειται για κάτι ακατόρθωτο! Δεν είχαμε ιδέα αν οι εκδόσεις Albin Μichel είχαν τα δικαιώματα του βιβλίου, αν ο Χαράρι μιλούσε γαλλικά. Πέντε ημέρες αργότερα ο Μαρτέν μας έκανε την πρόταση».
Ντανιέλ Καζανάβ: «Ωραία ιστορία, στ’ αλήθεια!».
Ν.Β.: «Ο Μαρτέν πρότεινε την ιδέα στον Χαράρι που τη βρήκε πολύ καλή, κάναμε δοκιμαστικά σκίτσα που του άρεσαν. Στην αρχή ο Χαράρι δεν ήθελε να είναι ένας από τους ήρωες του βιβλίου, ήθελε να βρίσκεται στο παρασκήνιο με το σκεπτικό ότι το Sapiens είναι ένα βιβλίο ογκώδους βιβλιογραφίας σε πολλά επιστημονικά πεδία – Ιστορία, Ανθρωπολογία, Βιολογία. Αυτή είναι η ιδιοφυΐα του Χαράρι, ότι πετυχαίνει τη σύνθεση πολλών επιστημονικών πεδίων. Τον πείσαμε ότι ήταν απαραίτητη η παρουσία του μαζί και με άλλους ήρωες».
Ν.Κ.: «Υπάρχουν πάντως κεφάλαια όπου ο Γιουβάλ εξαφανίζεται! Σημειώστε ότι ο Xαράρι δεν είχε διαβάσει ποτέ κόμικς, ούτε ένα Τεντέν, και όμως συμμετέχει πολύ στη διαδικασία γιατί τον ενδιαφέρει. Πρόκειται για άνθρωπο εξαιρετικής ευφυΐας, του εξηγείς πώς λειτουργούν τα κόμικς και αφομοιώνει, αντιλαμβάνεται τα πάντα. Διαθέτει σπάνια οξύτητα πνεύματος και ευρύτατη καλλιέργεια. Επίσης έχει πολύ χιούμορ που δεν διακρίνεται στη δημόσια εικόνα του που είναι πιο στατική».
Ενδεικτικές σελίδες από τον δεύτερο τόμο του «Sapiens», που θα κυκλοφορήσει σε λίγες ημέρες στα βιβλιοπωλεία
Ποια ήταν η μεγαλύτερη δυσκολία στη διαδικασία προσαρμογής του Sapiens σε κόμικ;
Ν.Β.: «Ολα ήταν δύσκολα. Κατ’ αρχάς, τα χρονοδιαγράμματα: η δημιουργία ενός κόμικ 240 σελίδων σε ένα έτος είναι κάτι σπάνιο, χρειάζεται συνήθως πολύ περισσότερο. Υστερα, οι απαιτήσεις της επιστήμης. Δεν αφηγούμαστε μια ιστορία αλλά ιδέες, πράγμα πολύ πιο σύνθετο. Επιπλέον, απευθυνόμαστε σε παγκόσμιο κοινό: συνήθως όταν δουλεύαμε με τον Ντανιέλ είχαμε πάντα στο μυαλό μας ένα γαλλόφωνο κοινό. Ορισμένα βιβλία μας είχαν μεταφραστεί στα γερμανικά, στα αγγλικά, παραμέναμε ωστόσο πάντα στην Ευρώπη. Εδώ είχαμε ένα παγκόσμιο κοινό από τη Λατινική Αμερική μέχρι την Ασία. Πώς ένα αστείο θα μπορούσε να έχει απήχηση σε παγκόσμιο κοινό; Ενα παράδειγμα: είχαμε δημιουργήσει έναν ήρωα βασισμένο στον διάσημο γάλλο σεφ Πολ Μποκίζ, τον οποίο στη Γαλλία θυμούνται όλοι αλλά στο εξωτερικό ουδείς! Επρεπε συνεπώς να βρούμε ιδέες και πολιτισμικές αναφορές, από τη ζωγραφική ως την τηλεόραση, αναγνωρίσιμες σε όλον τον πλανήτη: εξ ου και η ιδέα για το ριάλιτι σόου, για κάρτες τύπου Πόκεμον. Τούτων λεχθέντων, στο σενάριο υπάρχουν αυτούσιες φράσεις του κειμένου του Sapiens, η τεχνική του κόμικ ωστόσο δίνει τη δυνατότητα στους αναγνώστες να συγκρατήσουν, μέσω των εικόνων, καλύτερα τις ιδέες του συγγραφέα».
Πώς καταλήξατε στο σχέδιο του εξωφύλλου;
Ν.Κ.: «Υστερα από 30 διαφορετικά σχέδια καταλήξαμε στο εξώφυλλο που επελέγη και για την Ελλάδα: μια γυναίκα που ζωγραφίζει έναν βίσονα σε έναν τοίχο. Επρεπε να υπάρχει μια γυναίκα, ο άνθρωπος του Κρο-Μανιόν δεν ήταν μόνο άνδρας, ήταν και γυναίκα. Η γυναίκα αυτή έχει σκούρο δέρμα – ο Sapiens είχε σκούρο δέρμα, πρέπει να το υπενθυμίσουμε».
Ο Χαράρι παρεμβαίνει στο κείμενο;
Ν.Β.: «Ο Γιουβάλ συμβάλλει, αλλά χωρίς να μας καθοδηγεί, προσθέτει ιδέες και αστεία. Οταν ολοκληρωθούν οι πέντε τόμοι, θα πρόκειται για μια επαυξημένη έκδοση του Sapiens καθώς θα έχουμε ενσωματώσει πολλές πρόσφατες επιστημονικές ανακαλύψεις που δεν περιλαμβάνονταν στην πρώτη έκδοση του βιβλίου το 2011. Σήμερα, χάρη και στην τεχνολογία, τα δεδομένα στην Παλαιοντολογία και στην Ανθρωπολογία αλλάζουν, έχουμε νέα ευρήματα καθε 3-4 χρόνια, η πρόοδος στις συγκεκριμένες επιστήμες είναι εντυπωσιακή, πολύ πιο γρήγορη σε σχέση με άλλα επιστημονικά πεδία».
Πώς υποδέχθηκαν οι αναγνώστες το βιβλίο σας;
Ν.Β.: «Το βιβλίο κυκλοφόρησε σε μια εποχή που δεν υπήρχε «ζωντανό» κοινό, τον Νoέμβριο του 2020, εν μέσω lockdown. Υστερα από έναν χρόνο έχει πουλήσει στη Γαλλία 150.000 αντίτυπα. Μέρος του κοινού ήταν άνθρωποι που είχαν ήδη διαβάσει το βιβλίο του Χαράρι και αποφάσισαν να αγοράσουν και το κόμικ. Το βιβλίο το αγκάλιασαν και πολλοί νέοι 20-25 ετών. Οταν το γράφαμε, είχαμε στο μυαλό μας ένα κοινό νεανικό, αλλά ενηλίκων. Δεν αποκλείσαμε ωστόσο τους εφήβους».
Ν.Κ.: «Κατά τη διάρκεια της πανδημίας οι πωλήσεις βιβλίων στη Γαλλία αυξήθηκαν κατά 20%, οι άνθρωποι στράφηκαν στην ανάγνωση, καθώς δεν υπήρχαν θέατρο, κινηματογράφος, συναυλίες. Ωστόσο, προτίμησαν να αγοράσουν σίγουρες αξίες, στα κόμικς ο Αστερίξ πούλησε ακόμη περισσότερο [σ.σ. στην Ελλάδα ο πρώτος τόμος του κόμικ Sapiens έχει πουλήσει 3.500 αντίτυπα από τον περασμένο Νοέμβριο]. Στη Γαλλία τα βιβλιοπωλεία ήταν από τις πρώτες επιχειρήσεις που άνοιξαν μετά την καραντίνα, τα βιβλία θεωρήθηκαν είδος πρώτης ανάγκης, όπως τα καρότα!».
Εχετε δημιουργήσει πολλά κόμικς εκλαϊκευμένης επιστήμης. Υπάρχει αυξημένη ζήτηση από τους επιστήμονες για παρουσίαση των έργων τους και σε μορφή κόμικ;
Ν.Β.: «Τα τελευταία δέκα χρόνια υπάρχει παγκοσμίως η τάση εκλαΐκευσης της επιστήμης διά του κόμικ, κάτι που εμείς κάνουμε εδώ και 25 χρόνια. Στη Γαλλία η τάση είναι πιο έντονη τα τελευταία πέντε χρόνια, χωρίς να είναι υψηλής ποιότητας όλα τα σχετικά βιβλία που κυκλοφορούν. Θεωρώ πάντως ότι είναι μια τάση που θα συνεχιστεί, το επόμενο στάδιο είναι οι διανοούμενοι να γράφουν κείμενα ειδικά για να προσαρμοστούν σε κόμικ! Προς το παρόν, εμείς δεν έχουμε χρόνο να ασχοληθούμε με άλλο βιβλίο, ασχολούμαστε αποκλειστικώς με το Sapiens, ένα πολύ απαιτητικό και χρονοβόρο έργο. Είναι όμως μια δουλειά γοητευτική που γίνεται υπό εξαιρετικές συνθήκες, σε συνεργασία και με την coloriste, την υπεύθυνη για τον χρωματισμό των σκίτσων, Κλερ Σαμπιόν, αλλά και μια μεγάλη ομάδα συνεργατών, πέντε στις εκδόσεις Albin Michel και μια ομάδα δέκα ανθρώπων που δουλεύει με τον Χαράρι».
Το βιβλίο σας πέρασε και από τη βάσανο των sensitivity readers, των επιμελητών που εντοπίζουν σημεία τα οποία μπορεί να θίξουν ή να προσβάλουν τους αναγνώστες;
Ν.Β.: «Βέβαια, είχαμε δυο-τρεις στην πλάτη μας! Εναν ειδικό για την Κίνα, έναν ειδικό για τις Ηνωμένες Πολιτείες, έναν νοτιοαφρικανό ειδικό στις σπουδές φύλου. Υπάρχουν δύο πλευρές στο έργο των sensitivity readers: η πρώτη είναι θετική και χρήσιμη διότι μας υπενθυμίζει ότι πρέπει να εκπροσωπούνται όλοι στο βιβλίο μας, τόσοι ήρωες όσες και ηρωίδες, ΑμεΑ. Η δεύτερη είναι η πλευρά «super woke» [σ.σ. πρόκειται για μετεξέλιξη της πολιτικής ορθότητας, να τελείς εν εγρηγόρσει για να μην προσβάλεις κανέναν]. Αυτή η πλευρά μπορεί να είναι αποπροσανατολιστική γιατί χαρακτηριστικά τα οποία θεωρούνται πλέον φυσιολογικά στις ΗΠΑ στον γαλλόφωνο κόσμο δεν έχουν ακόμη ενσωματωθεί».
Ν.Κ.: «Στο Sapiens ήταν η πρώτη φορά που ήρθαμε σε επαφή με αυτή τη διαδικασία και η καλλιτεχνική μας ευαισθησία πληγώθηκε. Καταφέρνουμε πάντως να βρίσκουμε μια μέση οδό».
«Οι εικόνες βοηθούν περισσότερο την κατανόηση»
Τι γνώμη έχετε για την εκλαΐκευση της επιστήμης μέσω των κόμικς;
Ντανιέλ Καζανάβ: «Μου φαίνεται κάτι απολύτως φυσικό. Οταν άρχισα να ασχολούμαι με τα κόμικς, δεν το πολυσκέφτηκα αν θα κάνω κόμικς ιστορικά ή ανθρωπιστικών επιστημών. Δεν νομίζω εξάλλου ότι είναι κάτι καινούργιο. Οταν ήμουν μικρός, διαβαζα Spirou. Υπήρχε πάντα εκλαΐκευση μέσω του κόμικ, απλώς παλιότερα ήταν πιο ηθικοπλαστική, ήταν πιο χριστιανική, πιο “ρωμαιοκαθολική”. Μετά τη δεκαετία του 1970 επήλθε η αλλαγή, τα πιο “βλάσφημα” κόμικς, τύπoυ Gottlieb».
Νταβίντ Βαντερμελέν: «Και για εμένα είναι φυσική διαδικασία, θυμάμαι ότι ως παιδί, όταν διάβαζα κάτι που με ενδιέφερε και ήθελα να το συγκρατήσω, επειδή είχα κακή μνήμη, έφτιαχνα ένα κόμικ για να το θυμάμαι καλύτερα. Κάπως έτσι άρχισα να ασχολούμαι με τα κόμικς, αυτό, νομίζω, είναι και το μεγάλο προτέρημά τους, ότι χάρη στις εικόνες σε βοηθούν περισσότερο να κατανοήσεις κάτι και να το κάνεις κτήμα σου: οι ιδέες συνδυασμένες με εικόνες αποτυπώνονται καλύτερα στα μάτια από ό,τι οι λέξεις στα αφτιά. Το κόμικ προσφέρει έναν διαφορετικό τρόπο κατανόησης και είναι λάθος να θεωρείται ότι αποδυναμώνει τη σκέψη του συγγραφέα, ότι μειώνει την ικανότητα του αναγνώστη να σκέφτεται».
