Ενα εξαίρετο μυθιστόρημα ρεαλισμού και ποιητικότητας μας έρχεται από τον αραβόφωνο κόσμο. Η Πύλη του Ηλιου του Λιβανέζου Ελιάς Χούρι πρωτοεκδόθηκε το 1998, 50 χρόνια μετά τον πόλεμο του 1948, «της ανεξαρτησίας», για τους Ισραηλινούς, και της Νάκμπα («καταστροφής») για τους Παλαιστινίους. Σήμερα το βιβλίο όχι μόνο δεν έχει φθαρεί (και όλοι γνωρίζουμε πόσο γρήγορα «παλιώνουν» πολλά σύγχρονα μυθιστορήματα), αλλά μοιάζει σαν να μην του έχει προσθέσει ο χρόνος ούτε μια ρυτίδα. Πρόσφατα μάλιστα αυτό το διόλου προπαγανδιστικό αλλά ηρωικό και ελεγειακό ταυτοχρόνως έπος εκδόθηκε ακόμα και στην Τεχεράνη. Χαρακτηρίστηκε «το μεγάλο παλαιστινιακό μυθιστόρημα» και είναι υψηλή και λαϊκή ταυτοχρόνως λογοτεχνία, όπου η αφηγηματική κουλτούρα της Ανατολής συναντά τη Δύση και εγκαθιστά στο κέντρο της την υπόσταση, τη μοίρα και τον αγώνα του παλαιστινιακού λαού να επιβιώσει. Η Πύλη του Ηλιου δεν είναι η σύγχρονη Ιστορία των Παλαιστινίων σε μυθιστορηματική μορφή (ως έναν βαθμό βέβαια είναι και αυτό). Πρόκειται κυρίως για άθροισμα ιστοριών που συνθέτουν τούτο το πικρό αφηγηματικό παζλ που αναπτύσσεται σε πάνω από 700 σελίδες.
Ιστορίες πόνου, λύπης και έρωτα
Η προφορικότητα είναι, λέγεται, βασικό γνώρισμα της κουλτούρας των Αράβων αλλά δεν είναι ανάγκη αυτό να το πάρουμε τοις μετρητοίς. Ειδικότερα, εδώ η προφορικότητα είναι η προϋπόθεση του να μην απαλλοτριωθεί η μνήμη ενός ολόκληρου λαού. Η Παλαιστίνη ζει όχι μόνο μέσω του αγώνα των Παλαιστινίων, που στη συνείδησή τους η χώρα είναι περισσότερο μια απαράγραπτη μνήμη παρά ένας πραγματικός τόπος, όπως έχει εύστοχα παρατηρηθεί.
Στην αρχή του μυθιστορήματος βρισκόμαστε στον προσφυγικό καταυλισμό της Σατίλα, στα νότια περίχωρα της Βηρυτού. Σε κάποιο αυτοσχέδιο νοσοκομείο ένας άντρας ονόματι Γιούνις, γεννημένος το 1930, παλιός φενταγίν, βρίσκεται σε κώμα. Στο προσκέφαλό του ένας νεότερος, ο Χαλίλ, μην μπορώντας να αποδεχθεί το ότι ο Γιούνις, που ήταν μέντοράς του, δεν πρόκειται να συνέλθει αλλά θα πεθάνει, αρχίζει να του λέει ιστορίες ελπίζοντας ότι έτσι θα τον βοηθήσει να ανακτήσει τη συνείδησή του. Οι ιστορίες που λέει ο Χαλίλ και αυτές που συναρμολογεί ο συγγραφέας, οι οποίες αρχίζουν πριν από το 1948 και φτάνουν ως την πρώτη Ιντιφάντα, κινούνται πέραν του επιπέδου της Ιστορίας και διεισδύουν στον συναισθητικό και ψυχικό κόσμο των Παλαιστινίων. Είναι βαθιά συγκινητικές, άλλοτε ηρωικές, άλλοτε τραγικές, ιστορίες πόνου, λύπης, ανδρείας αλλά και ερωτικές όπως αυτή της σχέσης του Γιούνις με τη σύζυγό του, Ναχίλα. Φυγάς ων εκείνος, κρύβεται στη σπηλιά Μπαμπ Αλ Σαμς (δηλαδή, «Πύλη του Ηλιου») και τη συναντά με κίνδυνο της ζωής του μετακινούμενος από τον Λίβανο σε ένα χωριό της Γαλιλαίας, όπου μένει εκείνη.
Οι Παλαιστίνιοι και το Ολοκαύτωμα
Ο ευρηματικός Ελιάς Χούρι επιφυλάσσει στον αναγνώστη πολλές εκπλήξεις. Ποια είναι, λόγου χάρη, η βαθύτερη σχέση ανάμεσα στους Εβραίους και τους Παλαιστινίους; Οι τελευταίοι, μας λέει, αν θέλουν να νιώσουν βαθιά το ποιοι είναι, θα πρέπει να κατανοήσουν το τι σημαίνει το Ολοκαύτωμα των Εβραίων στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Είναι σαν να μοιράζονται έτσι μια κοινή μοίρα. Αλλά αυτό δεν είναι τόσο απλό. Για παράδειγμα, σε κάποια «σκηνή» της αφήγησης ο Χαλίλ βρίσκεται σε ένα καφενείο στη Βηρυτό, όπου συναντά μια ομάδα πρώην ισραηλινών στρατιωτών. Εξομολογείται πως δεν τους είδε σαν εχθρούς. Ηταν καθρέφτης του εαυτού του. Γιατί ο εχθρός γίνεται καθρέφτης του εαυτού σου και σκοτώνοντάς τον σκοτώνεις τον εαυτό σου. Αυτό είναι το νόημα της Ιστορίας – χωρίς να σημαίνει πως δεν θα τους πολεμούσε αν ξανάρχιζε ο πόλεμος.
Η τρομερή παραπάνω αντίφαση ορίζει σε μεγάλο βαθμό ό,τι αποκαλούμε «ανθρώπινη μοίρα» (ή ανθρώπινη κατάσταση, αν προτιμάτε). Ο Χούρι δεν απομυθοποιεί τον ηρωισμό ή τη γενναιότητα αλλά τους δίνει μιαν άλλη διάσταση. Ενας γενναίος άνθρωπος μπορεί, σύμφωνα με τον φενταγίν Γιούνις, να καταντήσει δειλός κι ένας δειλός, από την άλλη, να μεταστραφεί και να προβεί σε πράξεις μεγάλης γενναιότητας.
Η κιβωτός της μνήμης
Ο Γιούνις φυσικά θα πεθάνει – και ο θάνατός του θα είναι αργός. Πρόκειται άραγε για τον αργό θάνατο του αγώνα των Παλαιστινίων, όπως έχει ειπωθεί; Ο συμβολισμός νομίζω ότι βρίσκεται αλλού: για τους Παλαιστινίους η απελπισία λειτουργεί ως κιβωτός της μνήμης, όχι ως άλλοθι του αγώνα αλλά ως βασική προϋπόθεση της επιβίωσης. Ωστόσο η επιβίωση προϋποθέτει τη νίκη κατά του θανάτου. Η αφήγηση είναι ο θρίαμβος της μνήμης για έναν λαό όπου τα πάντα είχαν και εξακολουθούν να διατηρούν έναν προσωρινό χαρακτήρα: ο τόπος, η χώρα, το παρελθόν και φυσικά το παρόν, όλα σημαδεμένα από έναν συνεχή εκτοπισμό, μιαν ατελεύτητη εξορία. Υπάρχει η Ιστορία όπως μας την παρουσιάζουν οι ιστορικοί, υπάρχει όμως και η Ιστορία όπως μας την αφηγούνται οι άνθρωποι. Και η δεύτερη, στο ανθρωπολογικό επίπεδο, είναι σημαντικότερη από την πρώτη. Επιπλέον, μόνο ένας προικισμένος αφηγητής, όπως ο Χούρι, μπορεί να την πει συνθέτοντας τα επί μέρους. Οι λαοί που θυμούνται, επομένως, δεν πεθαίνουν.
Το αληθινό περιεχόμενο της προσφυγιάς
Ο «γεννημένος Λιβανέζος και θρέμμα Παλαιστίνιος», καθώς λέει, Χούρι, δεν ακολουθεί την πεπατημένη πολλών παλαιστινίων συγγραφέων που παρουσιάζουν τους Ισραηλινούς σαν καρικατούρες, σαν απηνείς κυνηγούς των Παλαιστινίων που είναι μόνο θύματα. Αφήνοντας κατά μέρος τα στερεότυπα της μιας και της άλλης πλευράς, χωρίς εντούτοις να παριστάνει τον ουδέτερο παρατηρητή, εστιάζει την προσοχή του στο ανθρώπινο δράμα μέσα από το οποίο αναδεικνύει την υπόσταση ενός ολόκληρου λαού που ζει άπατρις σε καθεστώς διαρκούς εξορίας και η μάχη του είναι αγώνας καθημερινής επιβίωσης. Σε αυτόν τον αγώνα ο Χούρι εντοπίζει το αληθινό περιεχόμενο της προσφυγιάς, η οποία έχει πάρει στις μέρες μας τραγικές διαστάσεις. Και είναι ιδιαίτερα σημαντικό που μας το δίνει στο μυθιστόρημα αυτό ένας συγγραφέας ο οποίος υπήρξε μέλος της PLO και υπερασπιστής των ανθρωπίνων δικαιωμάτων για πολλά χρόνια, όπως και ο κορυφαίος παλαιστίνιος ποιητής Μαχμούντ Νταρουίς, με τον οποίο δικαίως τον είχε παραλληλίσει ο Εντουαρντ Σαΐντ.
Τα βιβλία πρώτης γραμμής απαιτούν και πρώτης γραμμής μεταφραστές. Σε αυτούς ανήκει και η μεταφράστρια της Πύλης του Ηλιου Ελένη Καπετανάκη, που φρόντισε να εφοδιάσει το βιβλίο με πολύτιμες σημειώσεις και ένα διαφωτιστικότατο επίμετρο.
Ελιάς Χούρι Μετάφραση Ελένη Καπετανάκη. Εκδόσεις Καστανιώτη, 2021, σελ. 752, τιμή 26 ευρώ
