Η τέχνη δεν έχει μπούσουλα. Δεν ακολουθείς κάποιους κανόνες ώστε να πετύχεις ένα αποτέλεσμα. Ωστόσο, μετά από τόσους αιώνες γραπτού λόγου υπάρχουν δυο-τρεις αρχές που, λίγο-πολύ, έχουν ξεχωρίσει και είναι γενικότερα αποδεκτές. Μία από αυτές είναι το περίφημο Show don’t tell.
Πρόκειται για μια αφηγηματική τεχνική που χρησιμοποιείται για να επιτρέψει στον αναγνώστη να βιώσει την ιστορία μέσω δράσης, λέξεων, σκέψεων, αισθήσεων και συναισθημάτων παρά μέσω της έκθεσης, της περίληψης και της περιγραφής του συγγραφέα. Η ιδέα αποδίδεται συχνά στον ρώσο θεατρικό συγγραφέα Αντον Τσέχοφ, που φημολογείται ότι είπε: «Μη μου λες ότι το φεγγάρι λάμπει· δείξε μου τη λάμψη του φωτός στο σπασμένο γυαλί». Σπάνια, βλέπουμε έργα όπου η αρχή αυτή καταστρατηγείται. Μπορεί να είναι κάτι που δεν συμβαίνει από ατεχνία, που συμβαίνει επίτηδες. Show and Tell.
Ενα πρόσφατο παράδειγμα είναι η νοτιοκορεάτικη σειρά του Netflix «Το παιχνίδι του καλαμαριού» που σαρώνει ανά την υφήλιο. 456 απελπισμένοι διαγωνιζόμενοι, που χρειάζονται επειγόντως χρήματα, δέχονται μια αινιγματική πρόσκληση να λάβουν μέρος σε ένα περίεργο survival game που περιλαμβάνει γύρους παιδικών παιχνιδιών, με σκοπό να κερδίσουν ένα χρηματικό έπαθλο 45,6 δισεκατομμυρίων γουόν. Παίζουν παραδοσιακά κορεάτικα παιχνίδια, όπως το «Κόκκινο φως/Πράσινο φως», με μια διαφορά. Εδώ η ήττα σημαίνει θάνατο.
H σειρά αυτή και τα δείχνει και τα λέει. Απλοποιεί τα πράγματα στον βαθμό μηδέν και εμπλέκει τον θεατή σε μια άγρια αφήγηση που αντανακλά απόλυτα τη σημερινή κοινωνία. Είναι σαν να λέει, αυτά συμβαίνουν στον έξω κόσμο, αυτές οι ανισότητες υπάρχουν, τι θα γινόταν εάν κάποιος σκεφτόταν αυτό το κρυφό εθιστικό πλην οριακά μακάβριο παιχνίδι; Ενας αφελής μάνγκα Μπρεχτ, χωρίς την αποστασιοποίηση.
Το Show and tell είναι συνήθως η πρώτη ευκαιρία που έχουν τα μικρά παιδιά να σηκωθούν μπροστά σε μια μικρή ομάδα και να μιλήσουν. Είναι μια χρήσιμη εισαγωγή στη δημόσια ομιλία, καθώς τους δίνεται η δυνατότητα να εκφραστούν για ένα θέμα που γνωρίζουν καλά και ενδιαφέρονται. Το να μιλάς για κάτι που αγαπάς πάντα σε κάνει να το αγαπάς ακόμα περισσότερο.
Δεν αναφέρομαι τυχαία στα παιδιά. Πέραν του γεγονότος ότι η σειρά έχει τεράστια επιτυχία στον παιδόκοσμο δημιουργώντας πονοκέφαλο στους γονείς (λόγω της υπερβολικής βίας η οποία είναι στυλιζαρισμένη σαν βίντεο γκέιμ), εάν ξύσεις το στόρι, θα δεις ότι πρόκειται για ένα παιδικό παραμύθι. Εάν οι παίκτες αντί να εξαλείφονταν (σκοτώνονταν) καταδικάζονταν να φάνε στο πρόσωπο μια τούρτα, θα μπορούσε να λειτουργήσει και για άλλες ηλικίες,
Ετσι κι αλλιώς το πάθος των παιδιών για τη σειρά είναι τόσο μεγάλο που όταν πηγαίνουν στο σχολείο ζητούν από τους εκπαιδευτικούς να παίξουν κάποια από τα παιχνίδια που περιλαμβάνονται στα επεισόδια, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις υποβάλλονται στις δοκιμασίες αυτές μόνοι τους.
Η τηλεοπτική κριτικός Melani Macfarland, στο Salon, αναφέρει πως μεταξύ των πολλών λόγων που οι άνθρωποι παρακολουθούν εκπομπές από άλλες χώρες είναι να απολαμβάνουν πώς βλέπουν τον κόσμο άλλοι πολιτισμοί. Το «Παιχνίδι του καλαμαριού» του Netflix προσελκύει την παγκόσμια προσοχή και σπάει όλα τα ρεκόρ τηλεθέασης λειτουργώντας και ως τεράστια διαφήμιση της Νοτίου Κορέας. Επιβάλλεται μια αναφορά στο επίπεδο κάποιων ηθοποιών που συμμετέχουν. Ο γέρος, που παίζει έναν κομβικό ρόλο, μοιάζει σαν να βγήκε από το σινεμά του Οζου. Η δε νεαρή θα είναι το next big thing του ασιατικού σινεμά.
Πόσο αιματηρό είναι; Μέχρι το τέλος του πρώτου επεισοδίου περισσότεροι από 250 άνθρωποι σκοτώνονται σε μια κλειστή αρένα επειδή έχασαν έναν γύρο από το παιχνίδι «Κόκκινο Φως/Πράσινο Φως». Κανείς υποψήφιος δεν είχε συνειδητοποιήσει πως εξάλειψη σημαίνει θάνατος. Ολοι πίστευαν ότι συμμετείχαν σε απλά παιχνίδια που παίζουν τα παιδιά στις κορεάτικες παιδικές χαρές. Ακούγεται σαν να αγοράζει κανείς ένα λαχείο, αλλά με βελτιωμένες πιθανότητες, καθώς κάθε πρόκληση περιλαμβάνει τη συμμετοχή σε απλή παιδική διασκέδαση αντί το αποτέλεσμα να αφήνεται αποκλειστικά στην τύχη. Ωστόσο, υπάρχει μια μικρή διαφορά… Οι ηττημένοι έχουν μηδενικές πιθανότητες να αποφύγουν μια σφαίρα στον εγκέφαλο ή στην καρδιά.
Κι εκεί όλα αλλάζουν. Το πολιτικό στοιχείο κυριαρχεί. Η όλη σειρά θέλει να είναι μια ευθεία βολή κατά του αρπακτικού καπιταλισμού. Ενός ακραίου καπιταλισμού, που τραβάει στα άκρα τις κοινωνικές ανισότητες και απαιτεί την πλήρη υποταγή στην εμπορευματοποίηση, ακόμη και για τη φύση, την ανθρώπινη φύση, τη βιολογία, την τεχνολογία (μέχρι και την τέχνη).
Ο δημιουργός της σειράς Hwang Dong-hyuk ισχυρίζεται πως η σεναριακή και οπτική απλότητα και οι πρώτου επιπέδου, σχεδόν γραφικά σχεδιασμένοι, χαρακτήρες είναι δύο από τα στοιχεία που πιστεύει ότι βοήθησαν το «Squid Game» να πετύχει στο εξωτερικό.
«Ηθελα να γράψω μια ιστορία που ήταν μια αλληγορία ή ένας μύθος για τη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία, και απεικονίζει έναν ακραίο ανταγωνισμό, κάπως σαν τον ακραίο ανταγωνισμό της ζωής. Ταυτόχρονα, ήθελα να χρησιμοποιήσω το είδος των χαρακτήρων που όλοι έχουμε συναντήσει στην πραγματική ζωή» είπε ο Hwang. «Ως παιχνίδι επιβίωσης συνδυάζει ψυχαγωγία και ανθρώπινο δράμα. Τα παιχνίδια είναι εξαιρετικά απλά, εύκολα και κατανοητά. Αυτό επιτρέπει στους θεατές να επικεντρωθούν στους χαρακτήρες, αντί να αποσπάται η προσοχή τους προσπαθώντας να ερμηνεύσουν τους κανόνες».
Το «Παιχνίδι του Καλαμαριού» δεν είναι διακριτικό. Είναι επεμβατικό, έχει μεγάλες δραματικές χειρονομίες, διαλόγους γεμάτους κλισέ. Εν τέλει είναι μια ανθρώπινη ιστορία που αντλεί από τα βάθη των παραμυθιών και των παιδικών εμπειριών για να μιλήσει με άμεσο (σχεδόν γραφικό) τρόπο για τις άγριες κοινωνικές ανισότητες την εποχή της παγκοσμιοποίησης και του άκρατου καπιταλισμού.
Και μια κάπως αιρετική σκέψη. Φαντάζομαι πως είναι σίγουρο ότι τα επεισόδια έχουν διαρρεύσει στη γειτονική Βόρεια Κορέα. Θα έλεγε κανείς πως η ακραία αντικαπιταλιστική αυτή αλληγορία θα μπορούσε να είναι και η βάση της προπαγάνδας του Κιμ. Λέτε να κάνει την υπέρβαση να την επιτρέψει; Ή να φτιάξει το δικό του παιχνίδι; Ελπίζω όχι με αληθινά πυρά.
Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.
